Heinekenprijs zorgt weer voor ophef

Wij staken onze medewerking aan de tweejaarlijkse Heinekenprijzen in de wetenschap, besloot de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen afgelopen zomer. Aanleiding was de aanwezigheid van Heineken in Rusland. 

Het bedrijf bracht daar tientallen dranken op de markt, onthulden journalisten van Follow the Money, terwijl andere bedrijven er vertrokken vanwege de oorlog tegen Oekraïne. Inmiddels is de bierbrouwer alsnog weg.

Oproep
De wetenschapsprijzen blijven bestaan, zonder medewerking van de KNAW. Aan de Radboud Universiteit Nijmegen is onlangs een oproep verspreid om onderzoekers voor de prijs te nomineren. Dat schoot hoogleraar mathematische fysica Klaas Landsman in het verkeerde keelgat. Hij is “zeer geschokt”, zegt hij tegen universiteitsblad VOX. 

Landsman is lid van de KNAW en won onder meer de Spinozapremie, de hoogste onderscheiding in de Nederlandse wetenschap. Hij was toch al fel gekant tegen de Heinekenprijzen, vanwege de schadelijke gevolgen van alcohol voor de gezondheid. De KNAW moest zich niet als een reclamezuil laten gebruiken, stelde hij in dagblad NRC.

Traditie
Maar een van de juryvoorzitters is ook KNAW-lid. Dat is Albert Heck, hoogleraar scheikunde en farmaceutische wetenschappen aan de Universiteit Utrecht. “Op persoonlijke titel” is hij betrokken bij de H.P. Heineken Prijs voor Biochemie en Biofysica.

De prijs is volgend jaar precies zestig jaar oud, schrijft Heck in een reactie. “De prijs eert een wetenschapper voor excellent onderzoek in de biochemie en/of biofysica. Als biochemicus heb ik altijd heel veel waardering gehad voor deze prijs en de laureaten.”

Hij wil de traditie niet zomaar teloor laten gaan. “In de 60 jaar dat deze prijs bestaat is hij uitgereikt aan excellente wetenschappers, en heeft ’ie toch een beetje de naam gekregen van de ‘Nederlandse Nobel Prijs’. De prijs wordt dus zeer gewaardeerd in binnen- en buitenland.”

Foundation
Hij wil de Heineken Foundation, die de prijzen financiert, niet gelijkstellen met het bedrijf. “Ik sta ook niet achter sommige van de activiteiten van het concern.” Maar in zijn vakgebied hebben de prijzen altijd een positieve rol gespeeld, stelt Heck, en hij waardeert het dat de stichting aandacht en geld geeft aan de wetenschap. Hij zou graag zien “dat andere filantropen, stichtingen, bedrijven en de overheid dat ook (nog meer) zouden doen.”

Over de kritiek zegt hij: “Er is onder de KNAW-leden helaas ook een polarisatie ontstaan rond de prijs, die ik erg spijtig vind”, schrijft hij. “Ik zou het liefst zien dat de Heinekenprijs in de toekomst weer terugkomt onder de auspiciën van de KNAW, met misschien nog meer steun, niet alleen van de familie Heineken maar ook andere stichtingen, filantropen en bedrijven.”

De juryvoorzitter van de Heineken Young Scientists Awards, UMC Utrecht-hoogleraar Hester den Ruijter, was lid van De Jonge Akademie, een genootschap van jongere topwetenschappers dat verbonden is aan de KNAW. 

Geheel vrij
De KNAW houdt zich erbuiten. “Onze leden zijn geheel vrij om zitting te nemen in de jury’s die de Heinekenfondsen nu zelf hebben ingesteld”, laat een woordvoerder weten. “We spelen daar geen rol bij.” Ook heeft het jurylidmaatschap “uiteraard geen enkele invloed” op een toekomstig lidmaatschap van de KNAW.

De wetenschapsprijzen bedragen 250.000 dollar (230.000 euro) en worden in principe elke twee jaar uitgereikt. Nu de KNAW zich heeft teruggetrokken, bevindt de prijs zich “in transitie”. Daarom worden er in 2024 slechts twee prijzen uitgereikt. De prijzen voor de kunst, geneeskunde, geschiedenis, milieuwetenschappen en cognitiewetenschappen worden volgens een verklaring in 2026 weer uitgereikt.

In Nijmegen is het gesprek over samenwerking met het bedrijfsleven nog gaande, zegt een woordvoerder tegen VOX. Die kan misschien ook gevolgen hebben voor medewerking aan de Heinekenprijzen. “Het college van bestuur waardeert een kritische discussie hierover.”

Ook aan andere universiteiten zijn debatten over de samenwerking met het bedrijfsleven, bijvoorbeeld met de fossiele industrie. Eventuele nieuwe richtlijnen daarvoor zouden ook kunnen gelden voor gesponsorde wetenschapsprijzen zoals die van Heineken.