'Jongeren zouden anders over Grondwet denken, als ze er meer vanaf wisten’

Het felle azuurblauw knalt van de muur af en met zijn gigantische afmetingen –ruim 10 bij 10 meter – is die moeilijk te missen. De nieuwe muurschildering van kunstenaarscollectief De Strakke Hand is te vinden in de Utrechtse Hagelbuurt, tegenover de Ulu-moskee. Het thema is ‘175 Jaar Grondwet’, want op 3 november is het 175 jaar geleden dat Thorbecke de Grondwet herzag en het fundament legde voor onze democratische rechtsstaat. De nieuwe muurschildering werd onthuld door rector Henk Kummeling en wethouder Linda Voortman.

“We zijn er heel blij mee”, zegt Marc Hanna, masterstudent Rechtsgeleerdheid die samen met Giel Heeringa de initiatiefnemer voor het kunstwerk is. Pas als hij er voor het eerst voor staat, merkt hij hoe indrukwekkend groot de muurschildering is. “Alleen het boek is al groter dan wij.” Maar het mooiste vindt hij de betekenis achter het kunstwerk. “De blauwe handjes die de Grondwet dragen, staan voor: ‘Voorzichtig, bescherm onze Grondwet’.

Muurschildering van De Strakke Hand. Foto: Ivar Pel

Alle beginselen van de Grondwet en onze grondrechten komen in de muurschildering terug”, zegt Giel Heeringa. Hij is pas afgestudeerd en sinds dit collegejaar junior docent bij Rechten. “De in elkaar gevouwen handen betekenen bijvoorbeeld Nederland coalitieland. Het duimpje omhoog en naar beneden vind ikzelf erg mooi. We kunnen hier in Nederland van mening verschillen en dat is ook goed.”

Minder bewegingsvrijheid
Het idee om meer aandacht te vragen voor de Grondwet ontstond twee jaar geleden tijdens het tweedejaarsvak Constitutioneel Recht. De rechtenstudenten kregen een gastcollege van hoogleraar en oud-politicus Bas de Gaay Fortman. Zijn les bleef de studenten bij. Rechtsgeleerden die de Grondwet willen verbeteren, kunnen beter hun energie steken in het uitdragen van het belang ervan, was de boodschap van De Gaay Fortman.

De timing van het gastcollege had de maatschappelijke relevantie van de Grondwet niet beter kunnen onderstrepen, zeggen de twee studenten. Het was eind 2021 en Nederland zat middenin de coronapandemie.

De discussie over het begrenzen van de grondrechten werd fel gevoerd in het land en er kwam steeds meer kritiek op bepaalde maatregelen. “In de maatschappij werd bijvoorbeeld opeens meer duidelijk wat de vrijheid van godsdienst inhield, doordat kerken een wettelijke uitzonderingspositie kregen om open te mogen blijven, terwijl mensen thuis moesten werken en wij college via een videoverbinding moesten volgen," vertelt Marc.

Giel vult aan: “In coronatijd was er opeens wél aandacht voor de Grondwet. Toch had ik het idee dat mensen niet echt wisten wat erin stond. Onder bepaalde omstandigheden, zoals tijdens de coronapandemie, kunnen beperkingen worden opgelegd. Aan de andere kant is de overheid misschien weer te makkelijk over de grondrechten heengestapt. De Grondwet kent veel nuances en grondrechten zijn niet absoluut. Het zou een meerwaarde zijn om die nuances in het maatschappelijke debat te krijgen, maar daar zou wel meer algemene kennis over de Grondwet voor nodig zijn.”

Geen stijf standbeeld
De coronamaatregelen lijken een splijtzwam te worden tussen verschillende groeperingen die beide schermen met artikelen uit de Grondwet. Maar de Grondwet kan juist ook heel verbindend werken, zeggen de studenten en dat willen ze benadrukken. Na het hoorcollege besluiten de studenten om zich in te zetten om meer aandacht voor de Grondwet te krijgen. Ze willen geen stijf standbeeld of stoffig eerbetoon: het moet op een manier gebeuren die bij deze tijd past. En belangrijk, ze willen jongeren ermee aanspreken.

De studenten komen uit bij kunst en starten – samen met twee andere rechtenstudenten – een  samenwerking met de HKU, die een expositie maakt over artikel 1 waarin staat dat iedereen recht heeft op een gelijke behandeling. Ook bedenken ze het idee voor de muurschildering en benaderen de kunstenaars van De Strakke Hand. Pauline Phoa, universitair docent en tevens kunstenares, bedacht de handen die de Grondwet dragen. 

“De muur in de Hagelbuurt was beschikbaar en het project met De Strakke Hand kon daar een plekje krijgen”, zegt Marc. Om groen licht van de gemeente te krijgen, moesten ze aantonen dat er voldoende draagvlak is in de buurt voor de komst van de muurschildering. Marc zegt: “We zijn een paar avonden langs huizen door de hele wijk gegaan en hebben aangebeld met de vraag: Zou je het oké vinden als er een muurschildering komt met het thema democratische rechtsstaat? Dan kun je ook gesprekken verwachten met mensen die vertellen dat ze niet houden van de Grondwet.”

Het onderwerp van de muurschildering is het 175-jarige bestaan van de Grondwet op 3 november. Marc: “Thorbecke heeft in 1848 de basis gelegd voor hoe het er nu uitziet in Nederland. Hij heeft alles bij elkaar gebracht en een groot deel daarvan zien we nog steeds terug in de Grondwet.” Giel: “Eén van de belangrijkste veranderingen van de Grondwet in 1848, was de komst van de ministeriële verantwoordelijkheid. Niet langer had de koning de absolute macht. De ministers werden verantwoordelijk voor de koning, waardoor er een meer democratisch bestuur ontstond. Het legde de basis voor de democratische rechtsstaat zoals we die nu in Nederland kennen.”

Op pauze
In hun eigen omgeving zien de rechtenstudenten dat weinig leeftijdsgenoten enthousiast worden van de Grondwet. Marc zegt: “Het zou goed zijn om daar wel enthousiast over te zijn. Het kan leiden tot meer geloof in Nederland: in onze mooie democratie, de waardering van onze vrijheden en het kan leiden tot meer tevredenheid over het land waarin je mag wonen. De aandacht die er op dit moment voor de Grondwet is, vind ik ondermaats. Misschien zouden jongeren er meer over nadenken als zij het ook meer om zich heen zien.”

Uit onderzoek in 2021 is gebleken dat ruim één derde van de jongeren er oké mee zou zijn om de democratie tijdelijk te pauzeren voor het aanpakken van complexe en urgente problemen. De rechtenstudenten vinden dat teleurstellend en zorgwekkend. Marc: “Ik vraag mij af wat je dan van de Grondwet weet. Als jongeren beter op de hoogte zijn, zouden zij zich misschien sneller bedenken dat de Grondwet te kostbaar is om even opzij te schuiven als dat tijdelijk beter uitkomt.”

“Het is denk ik ook onterecht om te denken dat de Grondwet het oplossen van problemen in de weg staat”, zegt Giel. “Grondrechten kunnen juist helpen om bepaalde complexe problemen, zoals klimaatverandering aan te pakken. We hebben bijvoorbeeld de Urgenda-zaak gehad. De rechter heeft grondrechten gebruikt om de staat op te leggen dat zij hun CO2-uitstoot met 25 procent moet reduceren.”

Marc: “Onze grondrechten zijn de laatste tijd meer in het nieuws geweest, maar vaak in een negatieve context. Als grondrechten ingeperkt werden of het politieke debat polariseert. Met de muurschildering willen we juist iets doen wat niet met de politiek te maken heeft, want de Grondwet is niet politiek. We willen de focus leggen op het verbindende aspect van de Grondwet: die is er voor iedereen.”