KNAW: maak wetenschap gereed voor volgende pandemie

'Met de kennis van straks’ heet het rapport van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), dat vorige week is verschenen. Het zoekt een antwoord op de vraag hoe de wetenschap in een volgende gezondheidscrisis adequater kan reageren.

Het is zeker niet het eerste rapport dat lessen trekt uit de coronacrisis en een deel van de aanbevelingen klinkt bekend. De KNAW breekt bijvoorbeeld een lans voor interdisciplinariteit: in een crisis heb je nooit genoeg aan één enkel vakgebied.

Verder waarschuwen de auteurs tegen desinformatie en complottheorieën. De volgende keer moeten overheid en onderzoekers beter hun best doen om moeilijk bereikbare bevolkingsgroepen tóch te informeren, “zoals jongeren, niet-Nederlandstalige minderheden, ouderen en laaggeletterden”.

Andere adviezen gaan bijvoorbeeld over open science (het delen van data en onderzoeksresultaten) en internationale samenwerking (want een virus trekt zich niets van grenzen aan). Pearl Dykstra, hoogleraar empirische sociologie aan de Erasmus Universiteit, was voorzitter van de adviescommissie.

U heeft enkele adviezen aan de politiek, maar intussen kampt de wereld weer met andere crisissen. Ligt het gevaar niet op de loer dat politici het rapport voor kennisgeving aannemen?
“Dat denk ik niet. Maar voor een deel van de adviezen hebben we de politiek helemaal niet nodig. De minister van Onderwijs kan open science wel aanmoedigen, maar uiteindelijk moeten wetenschappers zelf openheid bieden over hun onderzoeksvraag en hun artikelen zoveel mogelijk in open access publiceren.”

Waarvoor heeft u de minister dan wél nodig?
“Bijvoorbeeld voor het beleid rond het delen van data. Daar schort het nogal aan, en niet alleen in Nederland. Er zijn allerlei redenen waarom instanties en onderzoekers hun data niet beschikbaar stellen. Ze hebben het te druk, of ze denken dat het in strijd is met de privacyregels.”

Die privacyregels zijn er toch niet voor niets?
“Privacy is heel belangrijk, uiteraard. Maar er is vaak onvoldoende kennis over. Je moet de data van verschillende systemen op een veilige manier kunnen koppelen. Ik snap best dat mensen hun data willen beschermen, maar je kunt wel nadenken over de voorwaarden waaronder deze beschikbaar zijn voor replicatie en koppeling aan andere data. Dat moet je doen voordat er weer een nieuwe pandemie is en daar kunnen de ministeries van OCW en VWS een rol in spelen.”

Kunt u een voorbeeld geven?
“Door de decentralisatie van de gezondheidszorg hebben we nu 25 GGD’en die allemaal de baas zijn over hun eigen data, met eigen systemen die absoluut niet op elkaar zijn afgestemd. Als die data er eenmaal zijn, hoe deel je ze dan? Dat vraagt goed beleid. We hebben betere infrastructuren nodig voor dataverzamelingen.”

Wat zijn de gevolgen als het niet gebeurt?
“In de coronacrisis zagen we veel onderzoek dat niet zo’n hoge kwaliteit had.”

Krijg je vanzelf beter onderzoek met betere data?
“Er is natuurlijk meer voor nodig. Het is bijvoorbeeld belangrijk om samenwerking van onderzoekers te belonen. Dat kan de minister doen, maar ook onderzoeksfinancier NWO en de wetenschappelijke tijdschriften. NWO zou meer programmatisch aan de slag moeten gaan en niet op alle terreinen het geld in competitie moeten verdelen.”

In een recent advies rond de klimaatcrisis stond ook dat je onderzoekers niet altijd moet laten concurreren om onderzoeksgeld.
“Daar is het mee vergelijkbaar. Competitie is standaard bij NWO, want dat zou het beste in onderzoekers naar boven halen. Daar heb ik alle respect voor, maar in een crisis moet je je soms op het grotere goed richten. Dan kun je beter voor één goede samenwerking kiezen dan voor tien kleine studies.”

Was het zo slecht gesteld met de wetenschap? Er klonken ook veel tevreden geluiden: kijk eens wat wetenschap kan!
“Dat zal ik niet ontkennen. Maar de kwaliteit van publicaties had best beter gekund. Er zou meer ruimte moeten zijn voor kennissynthese. Daarvoor heb je een plek nodig met enige financiering, waar je vrij snel een groep deskundigen bijeen kunt halen om bijvoorbeeld de kennis op het gebied van ventilatie of mondkapjes goed in kaart te brengen. Daar ontbrak het aan. In Engeland deden ze het wel. Nederland wilde aanhaken, maar er was geen geld voor en toen is het doodgebloed.”

Als een Engelse universiteit het al doet, is het dan geen dubbel werk als Nederlandse instellingen het ook gaan doen?
“We moeten inderdaad niet overal het wiel uitvinden; dat onderschrijf ik helemaal. Maar je moet ook rekening houden met specifiek Nederlandse situaties. Bedenk bijvoorbeeld hoe dichtbevolkt het land is, welke specifieke migrantengroepen er zijn en hoe de mensen wonen. Dat is in elk land anders.”

Kan Dijkgraaf niet makkelijk zeggen: samenwerking stimuleren we al, open science vinden we ook belangrijk, dus de adviezen sluiten aan bij ons beleid?
“Nee, dat geloof ik niet. Om klaar te zijn voor een volgende pandemie moeten we echt een paar dingen structureel anders doen. Kijk maar naar de voorbeelden van de GGD-data en de NWO-financiering. Hij kan dit rapport niet zomaar terzijde leggen.”