Nieuw onderwijsgebouw wordt 'het Koningsberger'
Studenten van de faculteiten Geowetenschappen en Bètawetenschappen krijgen vanaf maandag college in het nieuwe gebouw. Foto's: Hans van Leeuwen
Het nieuwe onderwijsgebouw voor de bèta- en geo-studenten wordt vernoemd naar hoogleraar Plantkunde en rector V.J. Koningsberger. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog was Koningsberger de eerste Nederlandse hoogleraar die openlijk protesteerde tegen het berufsverbot voor Joodse docenten.
Aanstaande maandag om 9 uur volgen studenten Farmacie, Scheikunde en Biologie hun eerste colleges in het nieuwe Koningsbergergebouw. Begin mei zullen de eerste studenten Geowetenschappen kennis kunnen maken met hun nieuwe onderkomen. 
De drie collegezalen waarin 150, 200 en 250 studenten een plek kunnen vinden, zijn dus vanaf de start van blok 4 in gebruik. Eén van de zalen heeft de naam Atlas gekregen. Dat is niet alleen een verwijzing naar de mythische figuur Atlas en het Atlasgebergte, maar ook naar een deeltjesdetectorexperiment dat bij CERN in Genève wordt uitgevoerd.
Een tweede collegezaal heet Pangea, naar de landmassa waaruit de huidige continenten de afgelopen 200 miljoen jaar zijn ontstaan. De grootste zaal heet Cosmos, onder meer naar het heelal (Engels gespeld), maar bijvoorbeeld ook naar een plantengeslacht.
De komende maanden verhuizen ook de practica die werden gegeven in het Kruytgebouw, het Androclusgebouw en in ‘de piramide’ bij het gesloopte Wentgebouw, naar de Noordwest-hoek van De Uithof. Vanaf september vinden alle practica van de Utrechtse lifesciences-opleidingen - dus ook die van biomedische wetenschappen en geneeskunde - plaats op de bovenste verdiepingen van het Koningsbergergebouw.
Als alle collegezalen, overlegruimten, studie-en practicaplekken volledig bezet zijn, zijn er zo’n 1400 studenten in het gebouw aanwezig. Er is inmiddels een fietspad aangelegd dat leidt naar de nieuwe fietsenstalling onder het gebouw waar 1600 fietsen gestald kunnen worden. Ook bezoekers van het Minnaertgebouw en Buys Ballotgebouw kunnen daar hun fiets kwijt.
DUB geeft drie maal de biografie van V.J. Koningsberger weg. Wil je in aanmerking komen voor een exemplaar van het boek dat Coen Görts schreef over zijn leermeester, mail ons dan voor 1 mei ovv Koningsbergergebouw.
V.J. Koningsberger, een onderwijsman
Het onderwijsgebouw krijgt de naam van de hoogleraar over wie de NRC bij zijn emeritaat in 1965 schreef: “In hem verliest de Utrechtse universiteit een hoogleraar die door karakter, werkkracht en organisatietalent tot de prominentste figuren in het universitaire en wetenschappelijke leven van de laatste decennia heeft behoord.”
Meer dan veertig bestuurlijke en adviserende functies maakten Victor Jacob Koningsberger (1895-1966) tot één van de meest invloedrijke wetenschappers van zijn tijd. Het rectoraat van de Utrechtse universiteit (1952 -1953) en het directeurschap van het Koninklijk Instituut voor de Tropen zijn er daar slechts twee van.
De basis voor zijn bestuurlijke activiteiten legde Koningsberger waarschijnlijk toen hij in 1919 net als eerder zijn vader (oud-minister van Koloniën Jacob Christiaan Koningsberger) rector werd van het Utrechtse studentencorps. Vijf jaar later maakte hij als jong staflid ook deel uit van het eerste bestuur van de Utrechtse Biologen Vereniging (UBV) waarin toen ook docenten zaten.
Oud-student van Koningsberger Coen Görts omschrijft de Utrechtse hoogleraar in een biografie die vorig jaar verscheen als 'netwerker avant la lettre en bekende Nederlander in de bovenlaag van de samenleving'. Vooral zijn succesvolle strijd tegen de afschaffing van biologie als eindexamenvak op de middelbare scholen, sprak tot de verbeelding.
Koningsberger gaf bovendien graag college en practica en vond de onderwijstaak van een hoogleraar erg belangrijk. Zijn visie op het onderwijs was voor zijn tijd uitermate ´modern´. Feitenkennis was volgens Koningsberger minder belangrijk dat inzicht. Kritisch leren denken was voor hem de kern van de academische vorming.
De eerste redevoering tegen de uitsluiting van Joodse docenten
Koningsberger wordt echter vooral herinnerd om een ander wapenfeit. Op 25 november 1940 protesteerde de Utrechtse hoogleraar als eerste Nederlandse academicus openlijk tegen het berufsverbot voor zijn Joodse collega´s. Die hadden twee dagen eerder te horen gekregen dat zij uit hun functie waren gezet.
“Mijn geweten gebiedt mij hier met diepe smart en teleurstelling te gedenken de ontheffing uit de uitoefening van hun ambt van een aantal Nederlandse collega's, uitsluitend om reden van afkomst of geloof”, zo sprak hij in een collegezaal tot zijn studenten.
Vaak wordt aangenomen dat de Leidse jurist Cleveringa de eerste was die zich openlijk uitsprak tegen de maatregel. Deze voerde echter een dag later dan Koningsberger het woord.
De rede van Cleveringa kreeg later grotere bekendheid omdat deze na afloop vele malen gekopieerd en verspreid werd. De tekst van Koningsberger daarentegen ging verloren nadat een student het papier verscheurde om maatregelen van de bezetters tegen de hoogleraar te voorkomen. Pas decennia later werd een tweede versie van de rede teruggevonden in een archief.
Vanuit zijn woning aan de Nieuwegracht die hij ambtshalve bewoonde (als hoogleraar Plantkunde was hij ook directeur van de Hortus Botanicus) bood Koningsberger in de oorlog samen met zijn vrouw hulp aan studenten. Zij konden onderduiken in de botanische tuin en vandaaruit verzet te plegen. Op 3 mei aanstaande is er tijdens een speciale editie van de Culturele Zondagen een rondleiding over dat relatief onbekende Utrechtse oorlogsverhaal.
Met de Koningsberger-lezing die in 2010 werd ingesteld houdt de Universiteit Utrecht de gedachte aan de principiële stellingname van de hoogleraar levend. Eerder kende de UU enkele jaren een Koningsbergerleerstoel.
De Minnaert-connectie
De biografie van Coen Görts belicht ook de relatie van Koningsberger met prominente tijdgenoten naar wie eveneens gebouwen in De Uithof zijn vernoemd. Zo promoveerde Koningsberger in Utrecht bij de beroemde hoogleraar FAFC Went en in 1934 werd hij diens opvolger. Het nieuwe Koningsbergergebouw vervangt in zekere zin het Wentgebouw dat eerder dit jaar werd gesloopt om plaats te maken voor het RIVM.
Tegelijkertijd is het wellicht pijnlijk dat Koningsberger er midden jaren vijftig voor zorgde dat astrofysicus Marcel Minnaert geen rector kon worden. Het Koningsbergergebouw moet samen met het Buys Ballotgebouw én het Minnaertgebouw een nieuw onderwijshart vormen. Maar Görts beschrijft een voorval dat lang werd stilgezwegen "onder professoren".
Rectoren werden in die tijd op basis van anciënniteit voor één cursusjaar benoemd. Minnaert stond in 1957 op de nominatie om - zoals de procedure was - eerst secretaris van de senaat en een jaar later rector te worden. De hoogleraar was echter in opspraak gekomen door zijn sympathieën voor het pacifisme en marxisme.
Koningsberger besloot, uit angst dat Minnaert als rector met de Russen zou collaboreren, actie te ondernemen. Hij nam contact op met enkele collega’s die in latere jaren in aanmerking zouden komen voor het rectoraat. Zij lieten kort daarna weten niet als secretaris met Minnaert samen te willen werken.
Minnaert trok zich terug als kandidaat. Zijn vriend, de wiskundige Hans Freudenthal (naamgever van het Freudenthalgebouw), legde daarop samen met enkele collega’s een verklaring af waarin zij de gang van zaken zeer betreurden. Omdat zij de goede bedoelingen van alle betrokkenen niet in twijfel wilden trekken, lieten zij verdere actie achterwege.
Het V.J. Koningsbergergebouw zal in september officieel in gebruik worden genomen. Grootse feestelijkheden worden uitgesteld totdat het hele aaneengesloten onderwijscluster in de Noordwest-hoek van De Uithof klaar is. Daarvoor moet eerst nog het Minnaertgebouw op de schop. Dat gebeurt vanaf begin volgend jaar.
Eerder dit jaar maakte DUB al dit filmpje van het Koningsbergergebouw: