NWO wil wereldwijd verbond voor open access

Onderzoeksfinanciers van over de hele wereld zijn vandaag en morgen in Nederland. Ze willen samen de macht van uitgevers breken, vertelt NWO-voorzitter Jos Engelen. “Misschien moeten we met zijn allen Nature ter discussie stellen.”

“Het zou mooi zijn als alle wetenschapsfinanciers de daad bij het woord voegen en gewoon gaan eisen dat wetenschappelijke publicaties voortaan in open access verschijnen”, zegt fysicus Jos Engelen, voorzitter van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

Wetenschapsfinancier NWO doet dat al. Alle uitkomsten van NWO-gefinancierd onderzoek moeten bij publicatie meteen publiek toegankelijk zijn, desnoods in een archief van de universiteit. Het mag zelfs een vroege versie van het artikel zijn, nog voor de peer review.

Engelen hoopt dat andere financiers dat voorbeeld zullen volgen. Daarover gaat hij komende week met hen praten. Ook enkele uitgevers schuiven aan, want die hoopt hij te overtuigen van zijn ideaal.

Betaalmuren
Nu verdwijnen veel wetenschappelijke artikelen achter de betaalmuren van grote wetenschappelijke tijdschriften. Het idee van open access is dat de geldstroom wordt omgekeerd: wetenschappers betalen voortaan voor hun publicatie, maar niet voor het abonnement.

In de wetenschappelijke wereld is er veel sympathie voor, maar daarmee is het nog geen gesneden koek. “Ik dacht eerst ook dat het hartstikke makkelijk zou zijn om de transitie te maken”, zegt Engelen. “Maar in de praktijk zijn er obstakels. We gaan vandaag en morgen kijken welke we samen kunnen oplossen.”

Hij noemt zijn eigen discipline, de deeltjesfysica, als voorbeeld. “Dat is een overzichtelijk vakgebied met zeven of acht tijdschriften. Die zet je rond een tafel en je zegt: we gaan een contract sluiten: vooraf stoppen wij met alle wetenschapsfinanciers geld in de pot en dan maken jullie de artikelen open access. Prima, zou je denken, maar dan begint de discussie: wie gaat dat betalen? Nederland is goed in deeltjesfysica en publiceert veel. Moeten wij dan meer geld in die pot stoppen dan een groot land als China? Waarom zouden wij die stap zetten als China voor tijdschriftabonnementen meer betaalt dan wij?”

Maar het is gelukt en het contract is net voor drie jaar verlengd. “Het kan dus wel”, zegt Engelen. “Maar gesprekken over geld gaan altijd verrassend traag.”

En geld is niet het enige probleem. Wetenschappers willen gerenommeerde tijdschriften niet zomaar boycotten om een kwestie als open access. “Goede wetenschappelijke tijdschriften wil je niet kwijt”, zegt Engelen, “want die helpen bij het beoordelen van kwaliteit. Maar we willen de uitgevers wel van het gewenste nieuwe model overtuigen.”

Nature ter discussie
Toch kun je niet eindeloos blijven praten. Sommige beroemde tijdschriften spelen volgens Engelen een te grote rol, zoals Science en Nature. En die willen de omslag niet maken. “Nature zegt: in open access publiceren wordt bij ons onbetaalbaar duur, want ons redactieproces duurt lang en is heel selectief. Dan zeg ik: misschien moeten we met zijn allen Nature ter discussie stellen.”

Dat uitgevers niet meteen meewerken, snapt hij wel. “Als je gezonde winst maakt en de klanten blijven komen, dan heb je weinig behoefte om te veranderen. Maar die klanten zijn wij en als wij beginnen te morren, dan moeten ze luisteren. Dat beginnen ze ook wel te doen.”