Overheid was blind voor mens en recht: lessen voor strijd tegen fraude met basisbeurs

‘Blind voor mens en recht’ heet het rapport van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening, die moest uitzoeken hoe de toeslagenaffaire heeft kunnen gebeuren. 

De conclusies zijn hard: “Het kabinet en het parlement hebben gefaald, de uitvoering heeft onrechtmatig gehandeld en de rechtspraak is tekortgeschoten in het bieden van bescherming aan mensen.” Juist mensen die steun nodig hadden, zijn de vernieling in geholpen. 

Studiefinancier DUO
De Dienst Uitvoering Onderwijs komt maar zijdelings aan bod in het rapport. DUO moest bijvoorbeeld 43 miljoen euro bezuinigen op de uitvoeringskosten, staat ergens in een opsomming van allerlei miljoenenkortingen die ten koste gingen van de dienstverlening.

Maar de praktijk van DUO had naadloos in het rapport gepast. Het gaat dan om de opsporing van fraude met de basisbeurs voor uitwonenden. Afgelopen jaar bleek deze fraudebestrijding onschuldige slachtoffers te maken. 

Studenten krijgen meer geld als ze uitwonend zijn. Het scheelt ongeveer tweeduizend euro per jaar (en dit jaar zelfs vierduizend euro dankzij een tijdelijke verhoging van de beurs). Daarom schrijven sommige studenten zich ergens anders in, terwijl ze stiekem nog bij hun ouders wonen. Die fraude moest keihard de kop worden ingedrukt, vonden kabinet en parlement.

Discriminatie
Net als in de toeslagenaffaire ging het mis. Vooral studenten met een niet-westerse migratieachtergrond werden eruit gepikt. DUO gebruikte onder meer twijfelachtige algoritmes en dubieuze buurtonderzoeken, onthulden het Hoger Onderwijs Persbureau, Investico en NOSop3 afgelopen jaar. 

Minister Robbert Dijkgraaf stelde het algoritme van de opsporing meteen buiten werking. “De pijnlijke lessen van de kinderopvangtoeslagaffaire maken dat het kabinet en DUO het, meer dan ooit, aan hun stand verplicht zijn om elk signaal van discriminatie tot op de bodem te onderzoeken”, was zijn reactie. 

Dat onderzoek naar de handelswijze van DUO komt binnenkort naar buiten, maar het rapport van de parlementaire enquêtecommissie zou weleens de toon kunnen zetten. Verkeerde keuzes bij de wet- en regelgeving hebben immers de basis gelegd voor alle ellende. “Tot op de dag van vandaag faalt de wetgever in het oplossen van deze problemen”, aldus de commissie. 

Omgekeerde bewijslast
Dat gebeurde ook in het beleid rond de studiefinanciering. In de strijd tegen fraude kwam toenmalig PvdA-minister Ronald Plasterk met de omgekeerde bewijslast: als DUO een student eenmaal beschuldigt, dan ligt de bal bij de student. Die moet met harde bewijzen van onschuld komen, en dat lukt maar zelden. Dat beleid stamt uit 2010 en is nog steeds niet aangepast.

Kabinet, parlement en rechterlijke macht zijn “ernstig en langdurig tekortgeschoten in het bieden van rechtsbescherming”, staat in het rapport. Ook dat valt te vertalen naar de studiefinanciering. 

DUO verliest één op de vier rechtszaken over het terugvorderen van de basisbeurs, maar dat hadden er meer kunnen zijn. Rechters gingen wel erg makkelijk mee in de rapportages van controleurs en maakten ook geen punt van die bewijslast. Dat vrijwel alleen studenten met een migratieachtergrond voor de rechter verschenen, deed ook geen alarmbellen rinkelen.

Verontwaardiging
Ook de politiek liet zich meeslepen door de waan van de dag. Gezien alle verontwaardiging over fraude wilde bijna niemand – uitzonderingen daargelaten – nadenken over de gevolgen van de nieuwe opsporingssystemen. Ook ouders, tantes, ooms, vrienden en kennissen moesten boetes krijgen als ze meewerkten aan fraude, was het sentiment, maar zover is het niet gekomen.

Eigenlijk is de hardste conclusie van het gisteren gepresenteerde rapport dat het morgen weer kan gebeuren. “De blindheid van de overheid voor mens en recht is niet weg.” En jawel, ook dat geldt voor de studiefinanciering. 

De omgekeerde bewijslast staat immers nog altijd fier overeind in de wet- en regelgeving rond de basisbeurs, terwijl je één ding op je vingers kunt natellen: het zal onschuldige studenten heus niet altijd lukken om hun onschuld aan te tonen.

Kamerleden
“Op Kamerleden rust de zware verantwoordelijkheid om hun wetgevende en controlerende rol goed en gedegen in te vullen”, schrijft de commissie van Tweede Kamerleden. Hebben ze dat gedaan na de onthullingen over de problemen bij DUO? 

Deels wel. Vrijwel de gehele Kamer wilde dat DUO voorlopig zou stoppen met het gebruik van dubieuze ‘risicoprofielen’. Alleen de PVV, JA21 en FvD zagen daar geen aanleiding toe. 

Maar een voorstel voor onderzoek naar de omgekeerde bewijslast werd weggestemd. PVV, JA21 en FvD waren er sowieso tegen en zij kregen daarbij steun van VVD, CDA en SGP.