Prinsjesdag: haalbaar of niet, bezuinigingen gaan door

De universiteiten gaan de bezuinigingen volgend jaar al voelen, blijkt uit de OCW-begroting voor het jaar 2025. Voor hogescholen valt het mee. De meeste plannen waren al bekend, maar nu hangen er precieze bedragen en jaartallen aan. 

Langstudeerboete
De langstudeerboete moet in het jaar 2026 geld opleveren: 95 miljoen euro. De jaren erna is dat meer dan 280 miljoen euro. Zo staat het althans in de begroting, ook al waarschuwden ambtenaren dit voorjaar dat die bezuiniging zo snel niet haalbaar is.

Internationals
Zoiets geldt ook voor de vermindering van het aantal internationale studenten. Het kabinet rekent op een besparing van 29 miljoen euro in 2026, die drie jaar later is opgelopen naar 272 miljoen euro. 

Maar universiteiten en hogescholen moeten daaraan meewerken en volgens de ambtenaren hebben ze daar “geen directe baat” bij. Het is dus de vraag of er werkelijk minder buitenlandse studenten zullen komen en zo ja: hoeveel minder?

Kabinet wil in gesprek
Toch moeten universiteiten en hogescholen de genoemde bedragen linksom of rechtsom inleveren. “De bezuinigingen in onze begroting tellen flink op”, erkent minister van Onderwijs Eppo Bruins in een persbericht. “Hoe we aan die bezuinigingen vorm gaan geven, is nog niet in alle gevallen in beton gegoten.”

Maar die bezuinigingen gaan vooralsnog niet van tafel. De coalitiepartijen hebben in hun hoofdlijnenakkoord afgesproken dat ‘tegenvallers’ door de ministeries zelf moeten worden opgevangen. Als de ene bezuiniging niet haalbaar is, komt er dus een andere voor in de plaats.

Hbo-onderzoek gespaard
Het kabinet beknibbelt op onderzoek, maar daar lijken de hogescholen niet onder te lijden. “Het praktijkgericht onderzoek wordt niet getroffen en dus onverminderd voortgezet”, staat in de begroting. Tot en met 2031 blijft er jaarlijks 39 miljoen euro voor dit hbo-onderzoek beschikbaar.

Sectorplannen
Aanvankelijk wilde het kabinet per 2026 de zogeheten sectorplannen schrappen à 215 miljoen euro per jaar. Dit zijn landelijke samenwerkingsplannen van universiteiten in allerlei disciplines, waarvoor ze extra geld zouden krijgen.

De universiteiten dreigden met een rechtszaak tegen die bezuiniging. Het kabinet heeft de bezuiniging nu verschoven. De sectorplannen blijven overeind ten koste van de startersbeurzen. 

Starters- en stimuleringsbeurzen
Bruins snijdt 175 miljoen euro in de ‘startersbeurzen’ voor universitair docenten die een vast contract krijgen. Met de beurzen konden deze UD’ers naar eigen inzicht onderzoek doen. Dat zou hun werkdruk verminderen en de druk op NWO verlichten.

Snelle rekenaars zien een verschil van 40 miljoen euro tussen de 215 miljoen euro van de sectorplannen en 175 miljoen van de startersbeurzen. Het kabinet wil toch op dezelfde bezuiniging uitkomen en doet het volgende: de bezuiniging begint een jaar eerder (volgend jaar al) en vanaf 2030 moet NWO ervoor bloeden (zie verderop).

De stimuleringsbeurzen (die eveneens voor vrij onderzoek zijn bestemd en die universiteiten naar eigen inzicht mogen verdelen) worden meer dan gehalveerd. Er wordt 82 miljoen euro per jaar op bezuinigd en er blijft dan 78 miljoen euro over. Dit loopt tot het jaar 2031. 

NWO moet bloeden voor sectorplannen
Om de sectorplannen van universiteiten overeind te houden, moet onderzoeksfinancier NWO in 2030 een bedrag van 26,6 miljoen euro inleveren en vanaf 2031 wordt dat 40 miljoen euro per jaar.

Onderzoeksfinancier NWO moet ook afzien van 30 miljoen euro voor nieuwe grootschalige wetenschappelijke infrastructuur en er verdwijnt 10 miljoen voor open science. Nog eens 9,2 miljoen moet uit de lonen en prijsbijstelling komen. 

NWO moet nog meer bezuinigen, al gaat het dan om kleinere bedragen. Het kabinet haalt bijvoorbeeld enkele miljoenen weg om het vestigingsklimaat voor chipsfabrikanten te verbeteren. Ook moet NWO geld inleveren voor campussen in Groningen (een stimulans na de aardbevingen).

Investering Einstein Telescoop 
Tegelijkertijd wil het kabinet voor sommige zaken extra geld uittrekken, bijvoorbeeld 8,6 miljoen euro voor de Einstein Telescoop die naar Limburg moet komen: een ondergronds observatorium voor zwaartekrachtgolven. Een deel van het geld gaat naar een Einstein Academy “waarmee het beroepsonderwijs in Zuid-Limburg wordt versterkt”.

Studenten, universiteiten en werkgevers protesteerden 2 september in Utrecht al tegen de overheidsplannen tijdens de alternatieve Opening van het Academisch Jaar. Foto DUB

De reacties van studenten, onderwijsinstellingen, onderzoekers én werkgevers zijn niet mals, al proberen sommigen ook lichtpuntjes te zien.

Reactie studenten
Vooral de langstudeerboete wekt de woede van studenten. Wie meer dan een jaar uitloopt, gaat drieduizend euro extra collegegeld betalen. Dat moet ruim 280 miljoen euro per jaar opleveren. 

Studeren wordt minder toegankelijk, reageert het Interstedelijk Studenten Overleg. Sommige jongeren zullen niet meer aan een opleiding durven beginnen. Ook de Landelijke Studentenvakbond vindt het plan onbegrijpelijk: “Je schiet jezelf als kabinet keihard in je eigen voeten, want concreet betekent dat minder handen in de zorg, in de techniek en voor de klas.”

Er is meer waar ze van balen. De compensatie voor pechstudenten vinden ze te laag en er zijn meer dingen die het leven duur maken. Het ISO noemt onder meer het stijgende collegegeld, de ontoereikende basisbeurs, duurdere studieboeken en de rente op studieschulden.

Reactie universiteiten
De bezuinigingen op universiteiten blijken nog ingrijpender dan aangekondigd in het hoofdlijnenakkoord van de vier regeringspartijen, staat in een reactie van de universiteiten. Koepelvereniging UNL is vooral gepikeerd dat ze volgend jaar al ingaan.

In het hoofdlijnenakkoord stond een bezuiniging op de landelijke samenwerking van universiteiten (sectorplannen). Daar kwam felle kritiek op. Het kabinet heeft hiernaar geluisterd en bezuinigt nu op onderzoeksbeurzen die de universiteiten zelf mochten verdelen (starters- en stimuleringsbeurzen). Maar die bezuiniging begint al in 2025, bleek op Prinsjesdag.

“Het schokeffect voor universiteiten wordt hiermee nog groter”, aldus UNL. “Het kabinet haalt onderzoeksgeld weg dat al is toegekend aan jonge onderzoekers en brengt daarmee universiteiten direct in de problemen.”

Reactie onderzoeksfinancier NWO
Wetenschappers met goede plannen kunnen bij NWO aankloppen, een organisatie die jaarlijks meer dan een miljard euro verdeelt. NWO reageert welwillender dan de rest van de wetenschappelijke wereld, maar kan de zorgen niet verhullen.

“We begrijpen dat er bezuinigd moet worden en zien een minister van OCW die zijn best heeft gedaan naar het veld te luisteren”, klinkt het mild. “NWO is opgelucht dat de sectorplannen zijn behouden. Dat is goed nieuws voor de ongeveer 1.200 recentelijk aangestelde onderzoekers aan universiteiten en umc’s, die hun baan dreigden te verliezen door de bezuinigingen.”

Maar de totale bezuinigingen blijven zorgwekkend, vindt NWO. “Uiteindelijk zal dit leiden tot minder kennis, minder innovaties en minder opgeloste problemen. Terwijl we dit als land zo hard nodig hebben.” De bezuinigingen zijn “slecht nieuws voor onze economie, onze strategische autonomie én onze brede maatschappelijke welvaart”. 

Reactie Hbo
Voor de hogescholen valt de schade mee, maar ze maken zich wel grote zorgen over de langstudeerboete. Alleen al de aankondiging richt schade aan, staat in een reactie. “De langstudeerboete ontmoedigt jongeren om aan een studie te beginnen. Vooral in het hbo is dit effect sterker, omdat daar veel studenten studeren die als eersten uit hun familie hoger onderwijs volgen of uit gezinnen komen met een lager inkomen.”

Het praktijkgerichte onderzoek blijft in de Rijksbegroting overeind en dat noemt de Vereniging Hogescholen “een positief signaal”. Tegelijkertijd wenst het hbo “meer ambitie” op het gebied van omscholing en bijscholing van werkenden. Verder snappen de hogescholen niet waarom de wet Internationalisering in Balans ook voor hogescholen gaat gelden. In het hbo zijn geen problemen met internationalisering, is de boodschap.

Reactie werkgevers
Werkgeversvereniging VNO-NCW plaatst ook kanttekeningen. “Een kabinet dat structureel 1 miljard euro op (hoger) onderwijs, onderzoek en innovatie bezuinigt, neemt een groot risico voor de economie op de lange termijn”, staat in een reactie. “Nu leveren die bezuinigingen wel financiële ruimte op, maar in de toekomst kosten ze ons welvaart.”

Reactie planbureaus
Het kabinet denkt niet genoeg aan de lange termijn, menen ook de planbureaus CPB, SCP en PBL, die allerlei studies naar de gevolgen van beleid doen. Ze rekenen bijvoorbeeld ook verkiezingsprogramma’s door, als partijen dat willen. 

In een gezamenlijke reflectie op de miljoenennota kijken ze naar de hele welvaart, maar spreken ze ook specifiek over de bezuinigingen op onderwijs, innovatie en onderzoek. “Hier is sprake van een potentiële afruil”, schrijven ze. “De ombuigingen leveren nu financiële ruimte op voor de overheidsfinanciën, maar gaan mogelijk ten koste van de brede welvaart in de toekomst.”

Ze noemen internationale studenten als voorbeeld. Minder Europese studenten betekent hier en nu minder uitgaven: je hoeft universiteiten en hogescholen immers minder te financieren als ze minder studenten hebben. Maar op de lange termijn leveren internationale studenten juist geld op, “omdat een deel van de studenten in Nederland blijft wonen, werken en belasting betalen”, aldus de planbureaus.