Rathenau: 'Bezorgde burger laat zich niet sussen met wetenschap'

Burgers laten zich niet meer sussen door wetenschappelijk onderzoek, stelt het Rathenau Instituut. Als je hun zorgen over bijvoorbeeld schaliegas, inentingen of zendmasten niet serieus neemt, zullen ze elk onderzoek ernaar wantrouwen.

Opnieuw pookt het Rathenau Instituut het debat op over het vertrouwen in de wetenschap. Drie weken geleden stelde directeur Jan Staman al dat wetenschappers hun hoofd in de strop steken. Ze beseffen vaak niet in wat voor mijnenveld ze zich begeven als ze onderzoek doen naar gevoelige maatschappelijke kwesties.
In een nieuw rapport, Wetenschap als strijdtoneel, richt het Rathenau Instituut zijn pijlen nu vooral op de beleidsmakers. De rapporteurs analyseren zes casussen waarin de overheid maatschappelijke weerstand opriep en wetenschap gebruikte om het debat over gevoelige kwesties te smoren.
“Als je olie op het vuur gooit, weet je zeker dat je in een impasse terechtkomt”, zegt Geert Munnichs, een van de auteurs. “Burgers vertrouwen dan de wetenschappelijke argumenten niet meer waar de beleidsmakers zich op beroepen en zetten hun hakken in het zand. Je kunt beter vanaf het begin het gesprek aangaan.”
Neem de inenting tegen baarmoederhalskanker. Enkele deskundigen plaatsten er kanttekeningen bij. De kosten waren hoog, de werkzaamheid was twijfelachtig en er waren vragen over de bijwerkingen. Al snel verspreidde deze kritiek zich op internet. Eerst reageerden het ministerie van Volksgezondheid en het RIVM helemaal niet, later sprak RIVM-directeur Roel Coutinho van “indianenverhalen” die schadelijk zouden zijn voor de campagne.
“De reactie van Coutinho leidt alleen maar tot een verdere versterking van de controverse”, schrijven de auteurs van het Rathenau-rapport. “De critici voelen zich niet serieus genomen en ervaren de informatie van het RIVM als ‘propaganda’.” Minder dan de helft van de meisjes kwam drie prikken halen en de vaccinatiecampagne was mislukt.
Een ander voorbeeld is de winning van schaliegas, waarbij chemicaliën in de grond worden gespoten. Nadat in de media berichten verschenen over milieuschade, wilden protestgroepen dat er niet alleen onderzoek zou worden gedaan naar de veiligheid, maar ook naar de financiële opbrengst en de wenselijkheid van schaliegas als tussenbrandstof naar een duurzamere energievoorziening. Toenmalig minister Verhagen van Economische Zaken hield dat tegen. Het ministerie probeerde zelfs onderzoeksresultaten geheim te houden.
Dat liep dus helemaal verkeerd, meent Munnichs. “Je moet voorkomen dat controverses verharden en er een patstelling ontstaat. De overheid mag haar geloofwaardigheid niet verspelen. Daarom zou ze openheid moeten bieden en met de tegenstanders in gesprek moeten gaan. Een uitkomst kan dus zijn dat we in Nederland geen schaliegas gaan winnen of dat er geen kerncentrales komen. Dat zijn allemaal reële opties. Je moet nadenken over de legitieme zorgen van omwonenden: dalen hun huizen in waarde, raakt hun grond vervuild? Ga maar kijken hoe je hun tegemoet kunt komen. De bevolking is steeds hoger opgeleid, beschikt over steeds meer informatie en legt zich niet zomaar neer bij de mening van een hoogleraar.”
Munnichs noemt een positief voorbeeld uit Zweden, waar kernafval moest worden opgeslagen. Gemeenten mochten zich daarvoor kandideren. De overheid ging met hen praten over werkgelegenheid, veiligheid enzovoorts. “Uiteindelijk concurreerden een paar gemeenten met elkaar om kernafval te mogen opslaan.”
Als de overheid vertrouwen wekt, zijn mensen volgens Munnichs best bereid om bepaalde onzekerheden te accepteren. Ze nemen dan genoegen met good enough science. “Iedereen weet dat ‘honderd procent veilig’ niet bestaat. Als ik jou tegen de haren in strijk, dan wijs je op die onzekerheden. Als ik je meeneem in het proces, dan kun je samen tot de conclusie komen: zo is het goed.”
Zo gaat het bijvoorbeeld met de dijken in Nederland. “Ik woon op een laag punt. Als de dijken doorbreken, moet ik naar de zolder rennen. Maar ik heb vertrouwen in het onderhoud van de dijken, al kun je nooit voorspellen wat er gaat gebeuren.”
Het rapport Wetenschap als strijdtoneel (Marlous Blankesteijn, Geert Munnichs en Leonie van Drooge) wordt maandag gepresenteerd tijdens een debat in NEMO over vertrouwen in de wetenschap.