Stapel: ‘Echt niet de enige die met gegevens knoeit’

Hij is ‘verdwaald, ontspoord en verongelukt’, schrijft Diederik Stapel in zijn vandaag verschenen boek. Maar sjoemelen en rommelen met data komt volgens hem vaker voor.

De gevallen hoogleraar schetst in Ontsporing een beeld van zichzelf als een belezen en intelligente maar extreem onzekere man. Constant op zoek naar bevestiging, aandacht, waardering. Stapel wilde altijd, overal de beste in zijn. 
Hij was goed op weg om een prima sociaalpsycholoog te worden. Maar Stapel wilde meer. ‘Het waren minieme stapjes vooruit, vol met ingewikkelde uitzonderingen en beperkingen. Ik wilde groter en beter, mijn verlangen wilde dieper.’Hoe het verhaal afloopt is bekend. 
Hij is de enige schuldige, benadrukt Stapel. Maar in zijn relaas schetst hij ook een beeld van de sociale psychologie als een groot, grijs wetenschapsgebied waarin data worden gemasseerd en experimenten net zo vaak worden overgedaan tot het verwachte effect verschijnt. ‘Elke psycholoog heeft een gereedschapskist vol met statistische en methodologische procedures voor als het even tegenzit.’
Als uit een experiment niet kwam wat Stapel wilde, deed hij het gewoon nog een keer. Totdat het werkte. Als zes groepen een vragenlijst hadden ingevuld, analyseerde hij alleen de groepen die naar verwachting hadden gereageerd. ‘De onverklaarbare groepen verdwenen in de prullenbak.’
Hij balanceerde op het randje, zegt hij zelf. Het grijs werd steeds donkerder zwart, ‘en uiteindelijk donderde ik naar beneden’. De fraude begon met het veranderen van een 2 in een 4 en eindigde met het ’s nachts invullen van honderden vragenlijsten met verschillende kleuren pen en potlood. Als een crackjunk, zegt hij zelf, was hij verslaafd aan goede resultaten.
Stapel schetst geen rooskleurig beeld van de omgeving waarin dat jarenlang mogelijk was. ‘Toen het eenmaal zover was, was het heel, heel, héél makkelijk. (…) Ik was de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de controlerende macht.’ Na zijn ontslag zouden collega’s hem zelfs gemaild hebben: ‘Dat nou net jij moet worden gesnapt’ Sjoemelen gebeurt vaker, zegt Stapel.’Het is bizar wat ik heb gedaan, maar ik ben echt niet de enige die met gegevens knoeit.’
De commissies die onderzoek deden naar zijn fraude en gisteren het eindrapport presenteerden krijgen van Stapel kritiek. Omdat hij zich afvroeg of de commissie Levelt ‘een klassieke Stapel-fout’ had gemaakt – veel verhaal, weinig data – vroeg hij om de gegevens waarop het onderzoek is gebaseerd. Die kreeg hij niet, zegt Stapel. ‘De data van het onderzoek waren niet meer beschikbaar en konden niet worden gecontroleerd.’
Een deel van de schuld voor gerommel en gesjoemel legt Stapel bij de ‘perverse prikkels die ertoe kunnen leiden dat er in geval van twijfel af en toe een oogje wordt dichtgeknepen’. Universiteiten worden betaald per afgeleverde student, per afgeleverd proefschrift en per afgeleverde publicatie; hoe meer hoe beter. ‘Kwaliteit is dan al snel het ondergeschoven kindje.’