Stijn Franken veroordeelt Raskolnikov tot 12 jaar

Hoogleraar en topadvocaat Stijn Franken is rechter. Hoogleraar Ton Hol speelt officier van justitie. Zij moeten in een fictieve rechtszaak een oordeel vellen over Raskolnikov, de personage uit de roman van Fjodor Dostojevski. Het is de  spraakmakende opwarmer in aanloop van de theaterbewerking van het Noord Nederlands Toneel die 10 april te zien in de Stadsschouwburg.

"Ik dood geen mens, ik dood een principe", vertelt Raskolnikov in een videoboodschap, geprojecteerd op de muur van de theaterzaal van Parnassos. Raskolnikov, gesjeesd rechtenstudent en hoofdpersoon uit Misdaad en Straf, is aangeklaagd voor twee moorden. De onbarmhartige woekeraarster Aljona Ivanovna sloeg hij met een bijl het hoofd in. Haar stiefzus Lizaveta was zo ongelukkig juist op dat moment het vertrek te betreden.

Dat Raskolnikov zijn misdaden begaan heeft, is dus wel duidelijk. Maar maakt het hem een gevaar voor de samenleving en moet hij daarom ver weg worden opgesloten? Of is die maatschappij meer gebaat bij de behandeling van zijn psychische tekortkomingen? "Wat is het doel, het nut en de zin van straf? Daarover gaat dit verhaal."

Beroemde juristen spelen mee
Net als in een aantal andere studentensteden (Amsterdam, Nijmegen), organiseerde het Noord Nederlands Toneel in Parnassos de nabootsing van de zaak Raskolnikov voorafgaande aan de opvoering het eigenlijke stuk. Dat deed het NNT met een reeks beroemde rechtsgeleerden.

In Utrecht was dat bijvoorbeeld Stijn Franken (hoogleraar strafrecht en advocaat van Lucia de B., Willem Holleeder en Volkert van der G.) de rol van rechter. Als Officier van Justitie trad aan Ton Hol (hoogleraar rechtsfilosofie), en Richard Korver (advocaat van de slachtoffers van Robert M.) voerde de verdediging van Raskolnikov. De rechtenstudenten Daphne Ploegstra en Jip Mennema mochten als juryleden vragen stellen.

De zaak is al 150 jaar verjaard
"Er zijn gewone mensen en buitengewone mensen", legde Raskolnikov ons aan het begin van de avond uit. "Buitengewone mensen - zoals Napoleon, Newton en Mohammed - stappen over obstakels heen en stellen zelf nieuwe wetten". Op die manier diende ook Raskolnikov de mensheid, toen hij zijn daad beging.

De Officier van Justitie heeft daarmee al genoeg gehoord: "Raskolnikov ziet mensen als instrumenten om zijn abstracties te realiseren". Het maakt hem tot een narcist die boven de wet is gaan staan, die zichzelf buiten de menselijke orde plaatst en zo een gevaar vormt voor de samenleving. "Twintig jaar werkstraf in Siberië", vatte de Officier de strafeis van het Openbaar Ministerie bondig samen.

Dat die strafeis twaalf jaar hoger lag dan de straf die Dostojevski Raskolnikov in zijn boek uit 1866 oplegde, ontging ook advocaat Korver niet. "Het Openbaar Ministerie suggereert ten onrechte dat de verdachte zijn daad uit rationele overwegingen beging. Raskolikov verkeerde in een waantoestand, en daar kom je niet uit tot deze voorbij is." Een sneer naar de aanklager volgde: "het Openbaar Ministerie blijft mensen maar buiten de menselijke orde plaatsen, met woorden als 'onmenselijk' en 'illegalen'. Wie dat doet is zelf een narcist." Raskolnikov moest behandeld worden, was de conclusie, want hij is ontoerekeningsvatbaar gebleken.

En de rechter Stijn Franken? Ook hij begon met een berisping. De strafpleiters hadden toch moeten weten dat deze zaak na 150 jaar lang en breed verjaard is?  Desalniettemin velde rechter Franken zijn oordeel. "De wet is de uitdrukking van de in de maatschappij geldende normen en waarden", doceerde hij, "de rechter moet deze interpreteren". Zo bekeken, is moord als middel om maatschappelijke verandering te bewerkstelligen onaanvaardbaar, oordeelde hij. "Siberië vind ik wat ouderwets, dus veroordeel ik de verdachte tot twaalf jaar gevangenisstraf".

Eenvoudig als monster weggezet
En zo was deze 'strafzaak' één groot pleidooi voor zowel de ethiek als de esthetiek van de wetspraak. Voor de schoonheid van het pleiten en voor een respectvolle behandeling van de fundamenten onder de rechtstaak.

"Mensen worden soms wel erg eenvoudig als monster weggezet", reflecteert Hol na afloop kritisch over de huidige tendensen binnen de rechtspraak. "Ik denk dat een belangrijk doel van deze voorstelling is geweest te laten zien dat je ook sympathie kan hebben voor misdadigers". En verder: "zodra mensen de context en de geschiedenis van een misdaad beter kennen, gaan zij al snel twijfelen aan hun aanvankelijke oordeel over de misdaad".

Toch was niet iedereen tevreden met het verdict van de rechter. Regisseur Ola Mafaalani: "ik hoopte dat de rechter geen straf zou uitspreken. We moeten de daad van Raskolnikov zien als een vorm van maatschappelijk verzet, want ik snap zijn wanhoop". En resoluut: "niets doen, dat is pas een misdaad".

Fedor Dostojevski schreef zijn roman Misdaad en Straf in 1866, nadat hij zelf tien jaar werkstraf in Siberië had uitgezeten. Het Noord Nederlands Toneel voert een door Bas Heijne geactualiseerde en door Ko van den Bosch voor toneel bewerkte versie van de roman door op. De voorstelling is op 10 april om 20:00 te zien in de Stadsschouwburg in Utrecht en tot 8 mei elders in het land.