UU'er maakt documentaire over opa bij de SS

Wat doe je als je in de kelder van je ouders fotoboeken vindt van je geliefde opa in SS-kleding? Janina Pigaht van het Centre for the Humanities maakte er de documentaire The Diaries of an Elephant van. Die is nu  te zien op het IDFA.

Janina Pigaht hield veel van haar opa en was dan ook erg verdrietig toen hij in 2004 op 84-jarige leeftijd overleed. Zij was toen 21. "Hij speelde een belangrijke rol in mijn opvoeding. Ik koesterde zijn memoires die hij mij en mijn broer had nagelaten zeer."

In 2010 wilde ze meer over haar opa te weten komen. Maar toen ze in de kelder van haar ouders in de dozen van opa keek, vond ze spullen die het beeld van haar grootvader volledig op de kop zetten. “Ik vond dagboeken vol antisemitische opmerkingen, fotoalbums met een SS-embleem en een hakenkruis en foto’s van lijken. Ik vond het heel bizar en wist niet goed wat ik ervan moest denken. Ik kende mijn opa als een liefdevolle, gevoelige man. Over dat SS-verleden had hij mij nooit iets verteld.”

The Diaries of an Elephant gaat over haar zoektocht naar het verleden van haar opa van vaders kant. Samen met haar vader, moeder en broer bezocht ze de plekken die hij in zijn dagboeken beschreef. “We waren bijvoorbeeld in Radolfzell, vlakbij de Bodensee. Mijn opa volgde daar in 1941 een opleiding voor sergeant. Op die plek bouwden gevangenen uit Dachau schietbanen voor de SS. Ze staan er nu nog. Het zijn massieve blokken beton, overwoekerd door planten en bomen. Het complex ligt midden in het bos verscholen, je ziet het bijna niet. Maar het is er nog wel. Dat verleden verdwijnt niet, ook al is de plek overwoekerd en praatte mijn opa er nooit over. Ik wilde naar dit soort plekken toe met mijn familie om mijn opa’s oorlogsverleden tastbaar te maken. Door daar te zijn en over mijn opa te praten, werd dat verleden wat beter te bevatten.”

Het is de film in een notendop. Reizen naar belangrijke plekken als Radolfzell, Karelien, Zuid-Duitsland en Parijs om haar opa en zijn SS-verleden beter te begrijpen. Haar opa, die de baas van een tankstation was, wilde niet over zijn oorlogsverleden praten, maar het maakte wel een groot onderdeel uit van zijn leven. “Het was alsof hij een muur om dat gedeelte heen had gebouwd, waar niemand iets over mocht weten. Hij zei altijd: leef in het hier en nu, wat gebeurd is, is gebeurd.”

Het verleden zorgde soms voor spanningen in de familie, die Pigaht tijdens het maken van de documentaire pas ontdekte. “Mijn ouders hadden altijd discussies over mijn opa. Ik dacht altijd dat mijn moeder en mijn opa niet zo goed met elkaar overweg konden, omdat hun karakters elkaar niet lagen. Zij wilde het gesprek met mijn opa aangaan over zijn verleden. Zij wilde reflecteren, maar mijn opa wilde dat niet.”

Haar vader kijkt weer heel anders tegen de situatie aan. “Hij wist dat mijn opa SS’er was, maar zegt: wat je ook ontdekt, ik kijk daardoor niet anders tegen mijn vader aan. Het doet niets af aan het beeld dat ik van mijn vader heb.” Waarom haar vader nooit over het SS-verleden heeft gesproken, wil Pigath niet vertellen. "Die vraag is leidend voor de film en wordt daarin beantwoord", zegt ze.

“Ik vind het zelf erg lastig en dubbel, dat verleden van mijn opa", zegt Pigath. "Hij blijft mijn dierbare opa, maar tegelijkertijd was hij SS’er. Ik wil weten waarom een gewone man als mijn opa toch een SS’er kon zijn. Hij gaf mij en mijn broer wijze levenslessen mee. Zoals: als je jong bent, is het goede niet altijd goed. Ik begrijp niet waarom hij er toen niet bij heeft verteld, waar hij dat op baseerde. Slaan die wijze levenslessen op zijn eigen leven? Het was de ultieme mogelijkheid voor hem om daar iets over te vertellen maar dat heeft hij niet gedaan.”

Pigaht maakte de documentaire buiten werktijd. Als programmacoördinator van het Centre for the Humanities coördineert zij alle publieke activiteiten van het centrum dat als doel heeft wetenschap onder een groot publiek onder de aandacht te brengen. “Het was erg druk, maar mijn documentaires en werk hebben veel raakvlakken. Op het Centre for the Humanities tackelen we thema’s zoals de sociale verantwoordelijkheid van de wetenschap en de kunstenaar. Hoe verhouden zij zich tot anderen en de wereld? Zo zie ik mijn rol als filmmaker ook.

De documentaire draait deze week nog op het IDFA.