Wandel langs verborgen Unesco-Werelderfgoed op het USP

Weinig UU’ers zullen er waarschijnlijk bij stilstaan dat ze zich dagelijks in de buurt van Unesco-werelderfgoed bevinden als ze naar hun werk of studie op het Utrecht Science Park (USP) gaan. Toch is in deze betonnen woestijn een bijzonder stukje Nederlandse geschiedenis te vinden. 

Dwars door de universiteitscampus loopt een deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie met Fort Hoofddijk in de Botanische Tuinen en Fort bij Rijnauwen in Bunnik, grenzend aan het USP. In 2021 werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie opgenomen op de Werelderfgoedlijst van Unesco, de organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur. 

De nieuwe audiotour Werelderfgoed op Utrecht Science Park vertelt het verhaal van de Hollandse waterlinies. De provincie Utrecht gaf de opdracht aan Utrecht Time Machine, die de wandelroute samen met de Universiteit Utrecht (UU) en het Utrechts Archief maakte. 

Verdedigingswerk in het landschap
DUB wandelde op een warme lentedag met een stevige wind de 4,5 kilometer lange wandeling door velden met zwanen, ganzen en hazen, bossen en langs water. De audiotour begint voor het gebouw van de Hogeschool Utrecht aan de Bolognalaan. Via het Hoge Bospad gaat de tocht richting Rhijnauwen, langs het fort bij Rijnauwen en loopt via de Heidelberglaan naar het fort in de Botanische Tuinen.

Het veld naast het Hoge Bospad. 

De wandelroute loopt door een deel van het gebied van de Hollandse waterlinies: een 200 kilometer lang verdedigingswerk dat verborgen ligt in het landschap. De waterlinies, waar de Nieuwe Hollandse Waterlinie een onderdeel van uitmaakt, is een verzameling verdedigingswerken die het oostelijke deel van Nederland beschermde tegen vijandige troepen. “Het principe hiervan? Heel simpel. Door het land zo onder water te zetten dat vijandelijke troepen zich er niet goed door heen konden bewegen: te ondiep om doorheen te varen, te diep om gemakkelijk te waden”, zegt een vrouwenstem in de audiotour. Waar het land te hoog lag, werden forten en andere militaire bouwwerken geplaatst.

Koloniaal verleden
De audiotour gaat verder door het Hoge Bos dat uitkomt op een veld. Op de achtergrond zijn de hoge gebouwen zoals studentenflats de Johanna en Casa Confetti en het ingepakte Van Unnik zichtbaar. Ondertussen horen we het verhaal van koning Willem I, die in 1815 de opdracht gaf voor het aanleggen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 

Aan de rand van het Hoge Bos kijken we uit over de gebouwen van het USP.

De geschiedenis van de waterlinies hebben een zwart randje, zo horen we. Willem I richtte de Nederlandsche Handel-Maatschappij op voor het bevorderen van de handel tussen Nederland en haar koloniën, met name Nederlands-Indië. De financiering van de dure Nieuwe Hollandse Waterlinie zou betaald kunnen zijn met geld afkomstig uit de Nederlandse koloniën. 

Bedreigde diersoorten
De volgende bestemming is het fort bij Rijnauwen. Het grootste fort van de Hollandse waterlinies ligt verscholen tussen de bomen en struiken aan de oevers van de Kromme Rijn. Het fort werd naar de Tweede Wereldoorlog aan de natuur gegeven en is tegenwoordig een rustplek voor de ree, das, vos, vleermuis, buizerd en havik. 

Verderop in het fort schuilen vleermuizen. Dit jaar zijn er 453 gevonden. Dat is veel aangezien vleermuizen op de lijst van bedreigde diersoorten staat. “De rust én de specifieke bouw van de forten maken dit een super geschikte plek voor de vleermuis. Niet alleen als overwinteringsplaats, maar ook als zwermplaats en voor de paartijd zijn ze hier te vinden”, zegt de verteller. 

Het fort is vanwege zijn verscholen ligging een geschikte rustplek voor vleermuizen. 

Vrij uitzicht
Op de Vossegatsedijk, langs het water van de fort, zit er plotseling een ijsvogel met zijn opvallende oranje borst op een laaghangende tak. Zijn kobaltblauwe rug schittert als hij wegschiet voor een voorbijkomende fietser. 

De route gaat daarna verder langs een tankversperring – staven in de grond die tanks moeten tegenhouden – terug naar het Utrecht Science Park. Tussen de gebouwen aan de Heidelberglaan is het moeilijk voor te stellen dat de campus vroeger open gebied was. “Van 1853 tot 1963 bepaalde het Ministerie van Oorlog dat er een vrij zicht- en schootsveld moest zijn rond de verdedigingswerken, zoals Fort bij Rijnauwen. Zo kun je denkbeeldige cirkels trekken van 300, 600 en 1000 meter om deze gebieden waarin werd bepaald of, wat en hoe er gebouwd mocht worden in deze kringen.” Het Utrecht Science Park valt daar ook in.

De Hoofddijk

We lopen verder naar de Hoofddijk die tussen de sportvelden van Olympos en het David de Wiedgebouw ligt. Het pad was “ooit een verhoogde weg in een landschap dat onder water gezet kon worden.” Daaraan grenzen de Botanische Tuinen, een groene oase waar fort Hoofddijk in ligt. Het fort werd gebouwd in 1879. Is fort Rijnauwen een plek voor flora en fauna, fort Hoofddijk is gegeven aan de wetenschap. Tegenwoordig zit er het Paleomagnetisch Laboratorium van de UU dat onderzoek doet naar het aardmagnetisch veld. Dit moet gebeuren in een ruimte waar geen metaal aanwezig is. De oude buskruitkamers zijn ideaal hiervoor want ze zijn zonder metaal gebouwd zodat er geen vonken konden ontstaan en het buskruit ontplofte. Het is na ruim een uur wandelen tevens het eindpunt.