Liberal Arts voor elke student

In het academisch onderwijs vindt verschraling door de martkwerking plaats. Ontwikkelingspsycholoog Carol van Nijnatten vindt dat de universiteit zijn taak om studenten ook sociaal en ethisch te vormen serieus moet nemen en pleit voor verplichte vakken Liberal Arts voor elke student. 

Elke student die aan de Universiteit van Utrecht studeert heeft de mogelijkheid een onderwijstraject Liberal Arts en Sciences te volgen. Het idee is dat studenten een studiepakket naar eigen keuze inrichten en zo als ‘allround intellectueel’ kunnen afstuderen. Het is een goede zaak dat onze universiteit studenten de mogelijkheid biedt hun academische interesse te verbreden en zich naast hun vak van specialisatie kunnen verdiepen in vraagstukken van wetenschap en samenleving. Bij onze universiteit bestaat het besef dat studenten de mogelijkheid moeten krijgen als intellectueel academicus af te studeren. Daarnaast blijft het mogelijk om een studiepad te bewandelen dat louter en alleen gericht is op het eigen (smalle) vakgebied. De recente verkortingen van de studieduur, de nadruk op disciplinaire vakken en de behoefte van studenten aan bijbaantjes, maken het voor studenten moeilijk zich breed te oriënteren op vraagstukken van wetenschap en samenleving. Dit is echter wel noodzakelijk om sociaal verantwoordelijke academici op te leiden die zich bezinnen op de sociale positie van de wetenschapper, en de kans hebben gekregen zich in het kader van hun studie te verdiepen in kwesties van ethiek, esthetiek en professionele verantwoordelijkheid. Daarom pleit ik ervoor elke student die aan onze universiteit studeert te verplichten een minimum aantal studie-eenheden te besteden aan liberal arts vakken.
Op een congres van de Nederlandse Vereniging van Medisch Onderwijs in 2012 hield de toenmalige voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Unversiteiten, Sybolt Noorda, het publiek voor dat de kracht van de wetenschap ligt in variatie van de professionele ruimte, verantwoordelijkheid en ontwikkelingsdrang en dat het grootste gevaar schuilt in  isolement, conservatisme en vakidiotie in de disciplines. Naast academische vaardigheden en wetenschappelijke integriteit beschouwt hij ethische professionaliteit en wereld)burgerschap als de pijlers van de academische vorming. Dat betekent dat elke studierichting aan onze universiteit het tot haar taak mag rekenen om naast theorie en vaardigheden in de eigen discipline serieuze aandacht te besteden aan thema’s als filosofie, ethiek, professie & wetenschap, intellectuele verantwoordelijkheid, en zo meer.
Volgens Frits van Oostrom “is het academisch lichaam gedrogeerd met de bloeddoping van het moderne marktdenken” (zie De Groene Amsterdammer 16 mei 2013). Tot welke excessen de inperking van het wetenschappelijk werk tot louter productie kan leiden heeft de Nederlandse (sociale) wetenschap recentelijk tot haar schande moeten ervaren. De affaire Stapel is niet alleen een persoonlijk drama, het is ook het effect van een uit de hand gelopen rat race. Een ander gevolg van een sciëntistische universiteit is de afname van intellectuele interesse bij jonge collega’s. Promovendi lijken zich steeds meer te concentreren op grotere steekproeven, op verfijndere technieken en andere noviteiten in de door de journals gedicteerde wetenschap. Het lijkt ten koste te gaan van intellectuele belangstelling en verantwoordelijkheid. Minstens zo ernstig is dat de dezelfde verschraling optreedt in het onderwijs. Ook daar regeert de wet van het grote getal.
Onlangs sprak de rector van onze universiteit met trots over de belangrijke bijdrage voor samenleving en universiteit van de onderzoeksactiviteiten van collega Micha de Winter op het terrein van de ‘pedagogic civil society’. Hoe staat het toch met de pedadogic academic society? Wordt de universiteit niet vooral gedicteerd door de vrije markt van impact en de Sjanghai University Ranking en worden andere academische verantwoordelijkheden niet verwaarloosd? Ik ben bang van wel. Hoe staat het met de actieve rollen van sociaal verantwoordelijke academici en aankomende academici?
In haar recente boek Niet voor de winst: het belang van alfa-onderwijs voor de democratie, houdt Martha Nussbaum, een pleidooi voor Liberal Arts. Zij waarschuwt voor de gevaren van onderwijs dat louter gericht is op economisch belang en een rekenmentaliteit. Het zou een verschraling van het onderwijs betekenen, de verbeeldingskracht van studenten weinig aanspreken en hen ertoe aanzetten enkel dat te leren wat getentamineerd zal worden. Zij citeert de president van Harvard University met de onheilspellende naam Drew Faust. Hij zegt: “Het hoger onderwijs kan individu en samenleving een visie bieden die dieper en breder is dan de onontkoombare bijziende blik van het heden. Mensen hebben niet alleen banen nodig, maar ook zin en betekenis. De vraagt dient niet te zijn of we ons in deze tijden kunnen veroorloven in dergelijke doelstellingen te geloven, maar of we ons kunnen veroorloven daar niet in te geloven”. Nee, denk ik. Daarom hoop ik dat op onze universiteit het belang wordt ingezien van een brede academische opleiding voor alle studenten (en niet zoals nu voor een select groepje studenten). Ik ben benieuwd of collega’s uit andere faculteiten mijn mening delen en mee verder willen denken hoe zo’n brede opleiding op onze universiteit kan worden gerealiseerd.
Een voorbeeld: Sinds twee jaar verzorg ik, samen met collega Jaap Bos, de cursus ‘Lezen is denken. Literatuur als/of sociale wetenschap’. Daarin geven topdocenten van de Faculteit Sociale Wetenschappen college over een grote roman uit de belletrie en koppelen dit aan hun onderzoekspraktijk of hun expertise op een bepaald vakgebied. Dit leverde adembenemende colleges over onder meer empathie aan de hand van met teksten van Dostojevski, Durkheim en Frans de Waal,  over de Milgram-experimenten en het proces tegen Eichman. Al wordt het idee dat je als student iets aan Dostojevski zou kunnen hebben in managerskringen ‘buitenissig’ gevonden (volgens Ad Verbrugge in De Groene Amsterdammer van 16 mei 2013), mijn collega’s op de faculteit sociale wetenschappen deelden die mening niet en wilden maar wat graag voor een dinertje en een boekenbon een college geven. Omdat er in tijden van krimp geen ruimte bestond om een nieuwe en een dergelijke cursus te financieren, verzorgden wij de cursus het eerste jaar voor niets. Zo lukte het ons deze cursus op de kaart te zetten van de faculteit sociale wetenschappen. Studenten, ook uit andere dan de sociale faculteit, bleken zeer geïnteresseerd maar konden door andere studieverplichtingen onvoldoende aandacht besteden aan de leerstof.
Hoe interessant en leerzaam studenten Liberal Arts ook vinden, zij hebben teveel andere belangen om daaraan serieus aandacht te besteden. Daarom moeten wij dat belang creëren door een breed onderwijspakket niet aan hun keuze over te laten, maar hen ertoe te verplichten. Er zijn meerdere formats mogelijk voor de verschillende faculteiten. Ik zie dan ook uit reacties van collega’s uit andere faculteiten hoe dit belangwekkende onderwijs in de toekomst te organiseren.