Vals spel

Is Diederik Stapel stapel? Iemand, waarbij de roem naar zijn hoofd gestegen is? Dan hoeven we het systeem niet ter discussie te stellen? Of moet dat juist wel?, vraagt neurobioloog Ruud van den Bos zich af.   Hoogleraar Sociale Psychologie Diederik Stapel van de Universiteit Tilburg, zo blijkt, fingeerde data, en beging daarmee een wetenschappelijke doodzonde. Immers het bouwwerk van wetenschap kan niet bestaan bij gefingeerde data. Het gemakkelijkste scenario is om Stapel te isoleren van zijn collega-wetenschappers en te karakteriseren als een man met een persoonlijkheidsstoornis. Dit voorkomt een discussie over het systeem van wetenschap bedrijven. Immers, er zijn zoveel mensen die dit niet doen, dus het kan niet aan het systeem liggen. Maar is dit zo? Ten eerste, hij is iemand waarvan het nu publiekelijk bekend is geworden. Niemand weet hoe, wat, waar en wanneer er nog meer data gefingeerd zijn. Wie in de wielersport niet betrapt is op doping, is clean. Maar iedereen weet ook, dat dat niet de werkelijkheid van het wielrennen is. Ten tweede, het fingeren van data is slechts een van de doodzondes. Wat te denken bijvoorbeeld van allerhande vormen van data-oppoetserij, zoals het weglaten van ongevallige data, het stelen van ideeën en data, en het hinderen van concurrenten door artikelen of onderzoeksprojecten op te houden of af te branden als reviewer. Kortom vals spel komt in alle vormen voor en slechts een deel wordt openbaar. In die zin is wetenschap niet anders dan voetbal of wielrennen, waar vals spel op alle manieren plaatsvindt om te winnen. Heeft de ontwikkeling van het huidige onderzoeksklimaat de kans op vals spel vergroot, zoals de ontwikkeling van allerhande persoonlijke beurzen, van persoonlijke prijzen, van h-factoren, van dwingend hoge aantallen publicaties in high impact tijdschriften, van sterke aandacht voor valorisatie, en van hijgerige media-aandacht? Die ontwikkeling lijkt immers een circuit te hebben gegenereerd van sterke persoonlijke competitie. Niet wat het resultaat is, lijkt belangrijk, maar vooral wie het gedaan heeft, en ook wie daar weer van mee kan profiteren. Zo pronken de CvBs met hun raspaarden alsof ze die zelf gefokt hebben, terwijl ze er vaak nog geen microgrammetje zaad aan hebben bijgedragen. Die ontwikkeling genereert een competitie, die op zich lijkt uitgestegen boven wat het collectieve belang van wetenschap is: onafhankelijke, van de waan van de dag bevrijde, ideologievrije, waarheidsvinding en systematische reflectie; een van de pijlers van een stabiele en duurzame samenleving. Wat het resultaat is, telt uiteindelijk, niet wie het gedaan heeft. Daar stijgt wetenschap boven sport uit. Vals spel in het wielrennen mag ons vertrouwen in die sport beschamen, vals spel in de wetenschap beschaamt ons vertrouwen in de fundamenten van de samenleving, net zoals vals spel in de bankwereld. Toch hoeft persoonlijke competitie op zich nog geen probleem te zijn, zolang dat maar gepaard gaat met een transparant systeem van controle op vals spel. Het huidige systeem binnen de wetenschap voldoet niet, want is gebaseerd op controle door wetenschappers zelf, die als moreel verheven personen het collectieve belang boven het individuele moeten laten gelden. Dat is een illusie, juist omdat het persoonlijke belang zo is uitvergroot. Ik ken en hoor teveel voorbeelden, die laten zien dat het anonieme peer review systeem van tijdschriften en onderzoeksprojecten een te gemakkelijke bron is van vals spel, waar persoonlijke gewin meer telt dan collectief belang. Kortom, wat nodig is, is een bezinning op de vraag of het huidige onderzoeksklimaat duurzaam is en hoe we ervoor zorgen, dat de controle op vals spel zo voldoet dat de kern van wetenschap overeind blijft. Dat lijkt me de uitkomst van de discussie over Stapels fraude.