'Alleen met meer verbeelding is de klimaatpolitiek te redden'

Aandacht vragen voor het klimaatvraagstuk, dat is veel wetenschappers wel gelukt. Maar welke wetenschapper is er daadwerkelijk in geslaagd om een radicale ommezwaai in beleid voor elkaar te krijgen en bijvoorbeeld een volledige uitfasering van fossiele brandstoffen af te dwingen? 

Zelfs een rockstar scientist zoals de Zweed Johan Rockström lukte dat niet. Die maakte met zijn 'planetary boundaries framework' toch heel inzichtelijk dat de planeet op meerdere systeemonderdelen al de grenzen heeft overschreden en niet meer op eigen kracht kan herstellen.

Maarten Hajer en Jeroen Oomen, respectievelijk hoogleraar en universitair docent Urban Futures aan de Universiteit Utrecht, beschrijven in hun nieuwste boek Captured Futures - Rethinking the Drama of Environmental Politics dat de klimaatpolitiek momenteel muurvast zit. 

Dat heeft twee oorzaken, stellen de auteurs. De meest voor de hand liggende is de krachtige lobby van groepen die geen baat lijken te hebben bij strenger klimaatbeleid. Hajer: "Belangengroepen zitten in Nederland heel dicht op de politiek. Zodanig zelfs dat bewindslieden vaak uit die groepen worden gerekruteerd." 

Het is ook niet zo dat de wetenschappelijke inzichten de laatste jaren zijn veranderd. "Eigenlijk weten we al veertig jaar dat we een landbouwcrisis hebben, al spraken we eerst over zure regen, ammoniak en vermesting, en nu over stikstof. Maar de wetenschappelijke essentie is nog steeds hetzelfde." 

De tweede oorzaak, zo schrijven Hajer en Oomen in hun boek, heeft te maken met een "crisis van de verbeelding". Hajer: "Mensen kunnen zich geen alternatieven voorstellen. De tijdshorizon om het klimaat nog te redden is heel kort en er is weinig speelruimte om met oplossingen te komen. We zitten daardoor als het ware gevangen." 

‘Mensen kunnen zich alternatieven voorstellen’

Klimaatpolitiek heeft, volgens Hajer en Oomen, net als veel andere politieke thema's, een hoog theatergehalte. Zoals het dramatische effect dat uitgaat van de anderhalve graad opwarming (uit het Parijs-akkoord) die niet overschreden mag worden, of het streven naar een emissieloze maatschappij in 2050. 

Ondanks dat een wetenschapper zoals Rockström zich goed van deze dramaturgische technieken weet te bedienen, is dat niet voldoende om verandering af te dwingen. "Rockström is een briljant acteur in het verkeerde toneelstuk. Hij is heel creatief en wervend, en roept de politiek op naar de wetenschap te luisteren en te handelen. Maar zo werkt de politiek niet." 

Die dramaturgische aanpak kan echter ook heel goed gebruikt worden om wél met tot de verbeelding sprekende alternatieven te komen. "Wij roepen op om de stap te maken naar bevrijding, om wel een alternatieve toekomst te schetsen en om die ook politiek te maken." 

Daarvoor is een culturele omwenteling nodig, denkt Hajer. Hoewel veel mensen beweren dat het zeer ingewikkeld is om een samenleving van koers te doen veranderen, is dat recent wel gebeurd, stelt hij, zoals bij de opkomst van het neoliberalisme en het rechts-populisme. Waren dat geen makkelijkere koerswijzigingen? "Het laat zien dat waardenverandering weldegelijk snel kan gebeuren. Nu alleen nog de andere kant op." 

Maarten Hajer. Foto: Christiaan Kouwels

‘We moeten formuleren hoe zo’n duurzame samenleving eruit zou kunnen zien’

Volgens Hajer zijn er wel signalen dat zo'n verandering aan het gebeuren is. "Centrale banken en verzekeringsmaatschappijen zien dat we de risico's van klimaatverandering, zoals overstromingen, droogte of biodiversiteitsverlies, niet op de natuur kunnen blijven afwentelen. Als de natuur geen draagkracht meer heeft, worden die risico's onverzekerbaar." 

Anderzijds geeft de huidige Nederlandse en Europese politieke situatie hem weinig hoop. "De Europese Unie en zelfs GroenLinks-PvdA schroeven hun ambities terug. Welke marktpartij gaat dan nog investeren in groene oplossingen?"

Hajer wil zelf wel een voorzetje doen als het gaat om zo'n alternatieve toekomst. "We moeten formuleren hoe zo'n duurzame samenleving eruit zou kunnen zien, hoe we dan leven. Hoe gelukkig en welvarend we zouden kunnen zijn. Hoeveel meer rust we in onze dagelijkse agenda zouden kunnen hebben." 

Want om tot oplossingen te komen, denkt Hajer, moet het niet alleen over klimaat gaan, maar over veel meer aspecten van de moderne samenleving. "Als je sommige problemen wilt oplossen, moet je ze, gek genoeg, complexer maken. We moeten het klimaatvraagstuk verbinden met andere vraagstukken, bijvoorbeeld de enorme uitval van werknemers door ziekte of overspannenheid.”

De uitbuiting van natuur en werknemers hangt namelijk met elkaar samen, vindt Hajer. “Iedereen moet hard werken voor een hypotheek en kinderopvang. We zouden beter kunnen nadenken over welke beroepen van waarde zijn. Zo kunnen we een sociaal-ecologische toekomst schetsen waarin we meer rust en welzijn creëren. Hoe zou dat eruit zien? Zo'n beeld kan mensen overtuigen. Dan gaan ze denken: waarom doen we het eigenlijk niet zo? En dan gaat de politiek ook mee."

‘We hebben mensen nodig die kunnen verbeelden’

Hajer daagt studenten én beleidsmakers uit om zulke toekomstbeelden te maken, en om die ook visueel en tastbaar te maken. Daarvoor organiseert Hajers Urban Futures Studio jaarlijks een 'Mixed Classroom' die afgesloten wordt met een tentoonstelling. Afgelopen jaar werden daar bijvoorbeeld vier verschillende scenario's voor het jaar 2054 gepresenteerd. Deze succesvolle aanpak heeft zelfs een Hogeronderwijspremie gewonnen voor de innovatieve manier van onderwijs waarin wetenschap en praktijk met elkaar worden verbonden. 

In 2027 wil de studio een landelijke tentoonstelling organiseren, buiten de muren van de universiteit. Hajer: "Ik wil de wereld van de vakmensen mobiliseren om het politieke debat verder te helpen. Mensen die kunnen tekenen en verbeelden zijn daar ontzettend belangrijk voor. Zo ontstaat er hopelijk een sociale beweging die zegt: zo kan het niet langer. Iedereen moet vanuit zijn eigen institutie en zijn eigen invloedssfeer nu doorpakken." 

Wetenschappers over politiek

In aanloop naar de verkiezingen laten we drie UU-onderzoekers aan het woord over de link van hun onderzoek met de politiek.

- Planoloog Maarten Hajer over klimaatpolitiek

- Strafrechtjurist Joep Lindeman over ‘criminele’ politiek

- Socioloog Marguerite van den Berg over kwetsbaarheid in de politiek