'Als ik op straat rook, val ik daarmee volgens mij niemand lastig'

Psychologiestudent Kaylee rookt een sigaret terwijl ze op de tram zit te wachten. Ze zit wel een stukje van de halte vandaan, zodat de rook daar niet blijft hangen. Ze wist niet dat er een rookverbod is. Erg vindt ze dat eigenlijk niet en ze ziet ook geen problemen in het naleven van de regel. “Als ik zoals nu maar één werkgroep heb op één dag, dan is het makkelijk om te wachten tot ik thuis ben.”

Sinds september 2020 is roken op het universiteitsterrein bij wet verboden en wordt het roken bij de bus- en tramhaltes op het De Uithof ontmoedigd door de provincie en de gemeente. Ook werken de grote bedrijven mee aan het plan om de hele campus rookvrij te maken. Xandra Diemen van Stichting Utrecht Science Park vertelt trots: “Hierin hebben we als community opgetreden, echt met de partners op het hele park, ook de stichting en de grote bedrijven. Door het hele USP rookvrij te maken, gaan we verder dan de opdracht vanuit de overheid. Iedereen moet op een fijne prettig manier studeren, bezoeken, wonen en werken.”

De Voedsel- en Warenautoriteit controleert sinds januari dit jaar of de universiteit het rookverbod  goed naleeft. Daarom heeft de universiteit handhavers rondlopen op de campus om mensen te wijzen op het rookverbod op het universiteitsterrein. Zij spreken rokers aan op hun gedrag, want niet de rokers krijgen een boete maar de universiteit. De handhavers verwijzen rokers subtiel naar één van de vier plekken op het Utrecht Science Park, waar het roken gedoogd wordt.

Als je de hele dag in de bieb gaat studeren en tussendoor niet kan roken is dat moeilijk

Kaylee die de niet-roken regel nu te doen vindt, vindt het fijn dat er op De Uithof nog wel een plek is om te mogen roken. “Nu hebben we nog heel weinig fysiek les, maar als je de hele dag colleges hebt of de hele dag in de bieb gaat studeren en tussendoor niet kan roken is dat moeilijk. Vooral omdat je meestal in de UB zit, omdat het tentamenweek is die al vrij veel stress oplevert.” Ze zegt wel dat ze wil stoppen met roken en heeft haar laatste pakje al gekocht. Het rookverbod maakt het stoppen misschien wel makkelijker, denkt ze.

Uithofbewoner Anniek maakt zich zorgen of er buiten het centrumgebied van De Uithof ook gehandhaafd wordt. “Ik woon op een lage verdieping van De Johanna die ver buiten het centrum ligt. Misschien komen mensen wel hier staan om te roken zodat ze niet gezien worden door de handhavers. Zeker in de zomer houd ik graag mijn raam open, dus dan heb ik liever niet dat mensen daaronder gaan roken. Het is ook moeilijk om rokers aan te blijven spreken. Ik vraag me ook af of dat niet dweilen met de kraan open is.”

Als je een verslaving hebt, kan je niet zomaar kiezen om te stoppen

Handhaver Stephen Schet vindt het niet moeilijk om op rokers af te stappen, ook al reageert niet iedereen even aardig. Als voorbeeld noemt hij een bezoeker van het USP die niet wilde stoppen met roken tot hem een bord werd aangewezen waarop staat dat er niet gerookt mag worden. Dat zijn het soort interacties waar Stephen van baalt. “Je moet vriendelijk zijn maar wel serieus. Dan nemen ze jou ook serieus, anders werkt het niet.” Het vergt wel wat mentale moeite, vertelt hij: “Je komt continu in het aura van anderen, maar moet die van jezelf daar wel voor af zien te sluiten, anders houd je het niet vol. Al reageren de meeste mensen nog erg aardig.”

Handhavers zoals Stephen zijn op de gehele campus aanwezig. Vaak kan je ze voorbij zien fietsen. In het centrum staan ze wat vaker stil, omdat hier regelmatig veel mensen aangesproken moeten worden zoals UU’er V, die niet met zijn naam in DUB genoemd wil worden en een sigaret rookt. Hij werkt in het David de Wiedgebouw en wist van het rookverbod, maar dacht dat het verbod alleen geldt rondom gebouwen. Dat zou hij ook logischer vinden: “Ik loop nu over straat terwijl ik rook, dus dan val ik volgens mij niemand lastig.”

V gaat expres niet bij ramen of deuren staan. “Dat vind ik asociaal, net als het weggooien van een sigaret.” Nadat de rooktegels zijn weggehaald bij het David de Wiedgebouw liggen daar veel peuken op straat. “Ik neem ze mee naar binnen en gooi ze in een afvalbak.” De UU-medewerker had liever gezien dat er specifieke locaties zijn waar je mag roken en die snel te bereiken zijn. Om bij de meest dichtstbijzijnde rookgedoogzone te komen, is hij 20 minuten kwijt, zegt hij. Tijd die hij liever in zijn onderzoek steekt.

De collega waarmee V een rondje loopt en zelf niet-roker is, zegt geen last te hebben van zijn rokende collega. Twee medewerkers die voor het Androculus van Diergeneeskunde lunchen, vinden het eigenlijk ook geen probleem als rokers uit de buurt van anderen een sigaret in de buitenlucht opsteken. “Vroeger toen je binnen nog mocht roken, werkte je nog weleens op hetzelfde kantoor als een roker. Dan maakte je ook een persoonlijk afspraak. Daarna verplaatsten ze zich naar het fietsenhok of achter het gebouw. Als je een verslaving hebt, kan je niet zomaar kiezen om te stoppen. Als je dan weggestuurd wordt, is dat best heftig.”

We kijken wat anderen om ons heen doen en baseren onze keuzes daarop

Volgens hoogleraar Lars Tummers, die zich onder meer verdiept in publiek management en gedragsverandering is het een kwestie van tijd voor het rookverbod effect heeft op zowel rokers als niet-rokers. Voor veel mensen is roken iets negatiefs en een negatieve ervaring wordt makkelijker herinnerd dan een positieve, legt Tummers uit. Daardoor wordt roken eigenlijk ook als normaal gezien. “Als je drie mensen buiten ziet roken, zie je niet de duizenden mensen binnen die dat niet doen. Hoe vaak roken voorkomt, wordt op die manier vaak overschat. Dat zijn dus twee negatieve effecten: het roken zelf maar ook het beïnvloeden van anderen.”

De aanpak van de handhavers is volgens Tummers de juiste. “Het werkt inderdaad beter om aan te geven waar roken wél mag.  Zo maak je ongewenst gedrag moeilijker en gewenst gedrag makkelijker.” De mens, zegt Tummers, is een sociaal dier. “We kijken wat anderen om ons heen doen en baseren onze keuzes daarop. Die keuzes vallen binnen twee systemen. Systeem 2, waarin je een keuze rationaliseert en systeem 1, waarin je doet wat er meteen in je opkomt. Deze niet-rationale gedachte kan gedrag erg beïnvloeden." Een voorbeeld van systeem 1 zie je volgens Tummers ook in de vegetarische lunch die standaard is bij de catering van de universiteit. Wie vleeswaren wil, moet dat specifiek vermelden op de bestelling. “De meeste mensen geven niet actief aan toch vlees te willen. Door de lunch standaard vegetarisch te maken, wordt de norm dus langzaam beïnvloed."

Dit bankje nodigt toch uit om even rustig een sigaret op te steken

Ook David, die vanuit de bibliotheek even naar buiten is gekomen voor een korte rookpauze, voelt eigenlijk niet veel voor een harde regel zoals die nu geldt. “Ik rook alleen buiten en daar hebben weinig mensen last van. Roken is mijn eigen keuze en ik vind niet dan anderen zich daarmee moeten bemoeien.” Als hij aangesproken zou worden, zou hij zijn sigaret niet uitmaken. “Jij spreekt mij nu eigenlijk ook aan en ik sta nog steeds van mijn peuk te genieten” lacht hij.

Erik, een bezoeker van de dierenkliniek, schrikt toch wat meer van mijn vraag of hij weet dat je hier niet mag roken. Hij hoopt sowieso niet snel terug te hoeven keren naar de dierenarts, maar de volgende keer neemt hij een mandarijntje mee, zegt hij. “Dit bankje nodigt toch uit om even rustig een sigaret op te steken.” De wat oudere man vult snel aan: “Maar rust kan je ook vinden in de omgeving die jullie hier hebben, met de weilanden en het natuurgebied. Jullie zijn nog jong, je kan beter een ommetje maken.”