Dare to be grey zoekt nog steeds de nuance, ook in racismedebat

We gaan terug naar het jaar 2015. Extremistische aanslagen schrikken de westerse wereld op. In Europa wordt Griekenland overspoeld door vluchtelingen uit het door oorlog getroffen Syrië. Parijs wordt opgeschrikt door een aantal aanslagen, waaronder die bij Charlie Hebdo en poppodium Bataclan.

Reden voor het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken om een wedstrijd uit te schrijven. Teams van studenten van verschillende universiteiten uit de hele wereld wordt gevraagd een oplossing te zoeken voor gewelddadig extremisme door de inzet van sociale media met name gericht op jongeren.

De Universiteit Utrecht schrijft zich in voor de wedstrijd. Toenmalig docent Geschiedenis en Internationale Betrekkingen en nu hoogleraar Jacco Pekelder staat aan het roer en vindt met gemak 21 studenten die als extra-curriculaire activiteit zich willen buigen over de vraag van de Amerikanen. Utrecht wint de wedstrijd en de studenten kunnen hun campagne Dare to be grey vormgeven.

Ondanks dit sterke begin is het even stil geweest rond Dare to be grey dat zich als stichting nog steeds inzet om polarisatie tegen te gaan. “Toen we één van de winnaars van de wedstrijd bleken, vonden het Brexit-referendum en de verkiezing van Trump plaats”, zegt Edwin van de Scheur die in 2015 als masterstudent Internationale Betrekkingen meewerkte aan de campagne en nu hoofdredacteur is bij de mede door hem opgerichte Stichting Dare to be grey. “Je zag extreemrechts steeds groter worden. Het debat over racisme, dat om zwarte Piet heen ligt, trad veel meer naar de voorgrond en de vluchtelingencrisis ging juist meer naar de achtergrond. We hebben toen tijd nodig gehad om onze boodschap goed te ‘tweaken’. De oorspronkelijke boodschap die op de situatie rond de opvang van vluchtelingen was gebaseerd, sloot niet meer goed aan.”

Presentatie van Dare to be Grey tijdens opening academisch jaar 2017. Foto: DUB

Een gesprek met hoogleraar Jacco Pekelder en Edwin van de Scheur over het vertrekpunt van Dare to be grey. Wat is jullie achtergrond van de drang naar nuance en de basis van waaruit julllie werken?

Pekelder: “Dare to be grey zit op het vlak tussen academie en maatschappij. Als academicus wil ik niet te voorzichtig zijn met het naar buiten brengen van onze wetenschappelijke analyses. We willen het maatschappelijk debat graag genuanceerder, maar dat moet je dan wel durven zeggen, omdat dat je academische verhaal is. Dat is onze taak.

“We lijden aan een maatschappelijke ‘debatziekte’: de aandrang om vooral fel tégen veel dingen te zijn. Ik wil me echter afvragen: waarom is iemand ergens vóór?, vanuit de gedachte dat de werkelijkheid moeilijker en genuanceerder is dan het zwart-wit-plaatje is. Ik wil de aandacht vestigen op de veelkleurigheid van grijs in het debat!”

Het racismedebat is een voorbeeld van een gepolariseerde discussie. Juist daarom zit die momenteel vast. Dare to be grey ondervond dat redelijkheid geen optie is als het gaat om discriminatie, toch?

Pekelder: “We wilden de angel uit het debat halen, en maakten beeldportretten van mensen die zich door dit onderwerp uitgedaagd voelden. We spraken iemand uit de rechts-populistische hoek die niet veel op had met ‘grijs’, maar we merkten wel dat hij nieuwsgierig was naar de andere kant. We hebben zijn portret gemaakt om dit geluid ook te laten horen. Het leverde tegengas op uit de hoek van de politieke partij SP, post-colonial studies, zeer politiek geëngageerde mensen. Een verhaal tégen polarisatie vonden ze vervelend.”

Van de Scheur: “Ons standpunt werd opgevat alsof we een emancipatiebeweging gelijkwaardig vonden aan de onderdrukkende partij. Dat vonden mensen fout. Black Lives Matter en andere activisten vonden dat wij hun beweging wegwuifden. Maar dat is wel heel abstract bezig zijn met onze boodschap.

“Toch klopte die kritiek soms ook wel. Bij twee extremen die alle aandacht opeisen, bijvoorbeeld bij jihadisme versus rechts-extremisme, werkt het om het midden te zoeken. Maar het werkt niet bij racisme, discriminatie en zwarte Piet. Discriminatie gaat niet over een mening. We moesten dus onze boodschap verbreden omdat je in het racismedebat niet twee extremen aan elkaar kan gelijkstellen.’

Pekelder: “In onze begintijd hadden we onze eigen zwart-wit geschilderde piet, die noemden we ‘grijze piet’, overigens zonder de rode lippen. We probeerden vooral iets te zeggen over de manier van debatteren, de wens uit te stralen om alle opties open te leggen en mensen niet de mond te snoeren. Kick Out Zwarte Piet (KOZP) vond dergelijke ‘grijze pieten’ hetzelfde als zwarte piet.

“Ik snap hun argumenten. KOZP kiest voor een strategie van hard erin gaan. Ze willen overtuigen door te zeggen: jullie moeten voortaan op deze manier denken, dat is de enige juiste manier. Dat kan contraproductieve gevolgen hebben. Er zijn situaties geweest waarin deze benadering de tegenstellingen heeft verscherpt in plaats van de angel eruit te halen. We wilden niet ageren tegen deze groepen CCC an sich; onze bedoeling was algemener.”

Andere strategie
Dare to be grey moest een andere strategie kiezen om de polarisatie in het debat tegen te gaan. Maar dat bleek zeer lastig, want soms kan het juist nuttig zijn om twee standpunten tegenover elkaar te houden in plaats van ze te willen oplossen. Van de Scheur: “Polarisatie hoeft niet slecht te zijn, maar is een escalatie waarin je niet te ver moet gaan. Je hoeft daarvoor maar naar de VS te kijken: daar is men op of zelfs over een kantelpunt, waarna het heel moeilijk is om nog te normaliseren. Voor escalatie moet je waken, maar dat wil niet zeggen dat polarisatie niet zou mogen. Soms is dat nodig bij een emancipatiebeweging. We zien het als een democratisch fenomeen.

“Activisten kunnen in actie komen op een manier die wij fout vinden: escalatie wordt dan een neerwaartse spiraal. Maar je moet altijd bereid zijn om zonder gezichtsverlies de weg terug te nemen. Je moet altijd bereid zijn om weer met elkaar aan tafel te zitten.’

Denktrant
Een ander fenomeen dat Dare to be grey aan de kaak wil stellen, schuilt in de perceptie, een generalisatie of aanname die mensen hebben: een rol die wordt ingevuld. Dare to be grey wil dit soort onbewuste denktranten ontmantelen. Van de Steur: “Neem de ‘gele hesjes’ van vorig jaar: je onthoudt die ene vrouw die vorig jaar, bij het overleg met Rutte, bellend binnenkwam en Rutte geen hand wilde geven. Maar alle anderen deden wél beleefd. Het gaat vaak maar om heel weinig mensen die de boel op scherp zetten. Bovendien zijn dat meestal dezelfde mensen, die elkaar vaak ondersteunen. Veel mensen van de gele hesjes zijn bijvoorbeeld verdergegaan in QAnon [een Amerikaanse extreemrechtse complottheorie over een vermeende deep state die tegen Trump zou zijn, RW].’ Inzicht in hoe die mechanismen werken, geven je gereedschappen in handen om de nuance en de ‘grijsheid’ te benadrukken.

Inzicht
Dare to be grey wil, kortom, inzicht bieden in wat er gebeurt achter de voorkant. Pekelder: ‘Media, om het vervelend te zeggen, zijn ook slachtoffer van die manier van denken. Maar een ‘complot’ van de ‘MSM’ [‘mainstream media’, de gangbare, kwalitatieve nieuwsbronnen, RW], dat is echt onzin. Media denken in scenario’s, toneelstukjes of scripts: hoe spelen conflicten zich af en welke rollen horen daarbij? Hun denken wordt gestructureerd door het hard-tegen-hard-debat. Ze zoeken via ‘typecasting’ naar het invullen van die rollen. Ze realiseren de verbeelding van wat zij zich hebben voorgesteld.’ De rol die Dare to be grey hierbij vervult, laat zien dat de werkelijkheid vaak genuanceerder ligt dan de waan van de dag suggereert.

In de kern wil Dare to be grey het ‘grijze midden’ een stem blijven geven, ondanks de kritiek die er soms klinkt. Sterker nog: de kritiek bevestigt het genuanceerde standpunt dat Dare to be grey tegen de klippen op verdedigt. Er is meer dan genoeg polarisatie, maar de meeste mensen voelen zich daar niet thuis. Polarisatie leidt tot verdeeldheid en vervreemding; Dare to be grey wil dat tegengaan.

Wat gaat Dare to be grey doen? Over hun plannen houden ze zich nog even op de vlakte: ‘We hebben nog niet groots aangekondigd wat we gaan doen,’ zegt Van de Steur daarover. Maar wel komt er online een handleiding of gids, waarin ze de terminologie rond maatschappelijke debatten neutraal uitleggen. Ook hiervan is de belangrijkste bedoeling inzicht te geven. Nu alleen nog Engelstalig, maar een vertaling in het Nederlands komt eraan.