Een leven lang leren als buffer tegen veroudering

Als mensen ouder worden, gaan sommige dingen wat moeizamer. Een drankje online of met een QR-code bestellen, is soms wat moeilijker onder de knie te krijgen. En het wordt lastiger om bijvoorbeeld namen of afspraken te onthouden. Maar het beeld dat ouder worden alleen maar achteruitgang betekent, klopt niet volgens hersenwetenschappers Jeroen Pasterkamp en Albert Postma. 

Achteruitgang van de hersenen is tegen te gaan door actief te blijven en door te blijven leren. “De hersenverbindingen worden versterkt door input van buiten, bijvoorbeeld door te lezen of door gesprekken met anderen; stof waarover je moet nadenken. Je moet je hersenen blijven uitdagen, anders gaan hersenverbindingen verloren: Use it or lose it”, zegt  hoogleraar Translationele Neurowetenschappen Jeroen Pasterkamp, tevens wetenschappelijk directeur bij het Hersencentrum van het UMC Utrecht en directeur van de Mind Facility van de Universiteit Utrecht en het UMCU.

Bij de geboorte zijn bijna alle hersencellen al aanwezig, vertelt hij. Gedurende het leven lopen de hersenen schade op. Soms gaan processen in cellen mis die niet meer worden gerepareerd. Hersencellen delen niet, dus er komen geen nieuwe bij. “Allerlei processen stapelen zich op, waardoor je de hersencellen eigenlijk opgebruikt. Hierdoor gaan zenuwcellen slechter werken en vermindert de signaaloverdracht tussen cellen.”

Albert Postma. Foto: Ivar Pel

Pasterkamp onderzoekt hoe hersenen en hersenbanen zich vormen en ontwikkelen. “Op moleculair en cellulair niveau zien we bij veroudering dat mensen plaques in de hersenen krijgen, neerslag van eiwitten of allerlei structurele veranderingen - hersenen worden soms wat kleiner als mensen ouder worden.” 

De achteruitgang van de werking van de hersenen is niet meteen merkbaar. Mensen kunnen veroudering compenseren door gebruik te maken van hun eerder opgedane kennis en ervaringen. “Je kan bijvoorbeeld beter dan een 10-jarige situaties inschatten en hoe je daar op moet reageren. Ook op emotioneel vlak heb je meer meegemaakt waardoor je sneller associaties kan leggen met eerdere gebeurtenissen. En door je ervaring weet je beter hoe dingen werken. Door gebruik te maken van alternatieve strategieën lukt het toch om dingen op te lossen. Dat is denk ik ons geluk op latere leeftijd.” 

Fitte nonnen
Dat het mogelijk is om voor veroudering te compenseren, blijkt ook uit de Amerikaanse Nun Study. Deze studie begon in 1986 en volgde 678 katholieke nonnen. Wetenschappers keken naar het verband tussen de mentale activiteit van de nonnen tijdens hun leven en de tekenen van dementie in hun hersenen na overlijden. Hoewel alle nonnen inmiddels niet meer leven, loopt het onderzoek nog steeds en worden hun hersenen nog onderzocht.  

Zuster Mary is een belangrijk proefpersoon. Een opmerkelijke vrouw die tot op hoge leeftijd actief was in haar gemeenschap en op de hoogte bleef van het nieuws. Ze haalde nog hoge cognitieve testscores tot vlak voor haar dood op 101-jarige leeftijd. Na haar overlijden, bleek dat haar hersenen volzaten met eiwitophopingen, wat wees op gevorderde ziekte van Alzheimer. Hoe kan het dat Mary tot aan haar dood goed functioneerde, terwijl haar brein tekenen van Alzheimer vertoonde?

Volgens het Alzheimercentrum Amsterdam komt dit door de ‘cognitieve reserve’. Dat is het vermogen van een mens om te ‘compenseren’ voor hersenschade. “Mensen met een hoge cognitieve reserve kunnen de klachten langer uitstellen en gaan langzamer achteruit”, aldus het centrum. Hierdoor blijven herinneringen langer bestaan. Mensen met een hoog opleidingsniveau, bovenmatige intelligentie en een fysiek en cognitief actieve leefstijl, hebben in het algemeen een hogere cognitieve reserve en krijgen hierdoor minder of op latere leeftijd Alzheimersymptomen.

Jeroen Pasterkamp. Foto: Ivar Pel

Leren blijft mogelijk
Cognitieve reserve is volgens Albert Postma, hoogleraar Klinische Neuropsychologie en hoofd van het Memory & Space Lab van de UU, “een beetje een ongrijpbaar begrip. Heeft iemand een betere cognitie door meer cognitieve reserve of meer reserve door een betere cognitie?” 

Postma doet onderzoek naar het ruimtelijk geheugen en oriëntatie, onder meer naar het vinden en kwijtraken van de weg. “Ons geheugen is een breed vermogen. In de neuropsychologie is er de algemene gedachte dat er aparte geheugenvermogens zijn die informatie op een eigen manier verwerken, vasthouden en gebruiken en die op verschillende plekken in je brein zitten.”

Typerende vergeetachtigheid als niet meer weten waar de huissleutels zijn of afspraken vergeten, slaat op het episodisch geheugen. “Dat is het geheugen voor persoonlijke gebeurtenissen. Om deze herinneringen op te halen, moeten we terughalen wat er gebeurd is en in welke context: de locatie of het tijdstip waarop de gebeurtenis plaatsvond of welke personen erbij waren. Het episodisch geheugen gaat best hard achteruit naarmate we ouder worden. Deze verslechtering zien we ook bij ziektes zoals dementie.” 

Ook het werkgeheugen of het kortetermijngeheugen gaat langzaam achteruit. “Dat is het geheugen wat je in één of twee minuten aan informatie verwerkt en in de focus van je aandacht staat. Het is een soort centrale en een belangrijk doorgeefluik voor latere opslag van informatie in het langetermijngeheugen.”

Wat goed bestand is tegen veroudering en zelfs wat kan verbeteren op latere leeftijd, is het semantisch geheugen. Dit is een netwerk van concepten, feiten en algemene kennis. Ook onze woordenschat wordt in een semantische lexicon opgeslagen. Postma: “Begrippen hangen niet in de lucht, maar zijn aan elkaar gekoppeld. Nieuwe kennis kan makkelijker worden geleerd als je al bestaande kennis hebt. Je kan deze integreren in een netwerk van bestaande schema’s en scripts over hoe dingen verlopen. Hoe meer je hiervan hebt, hoe makkelijker nieuwe kennis kan worden opgeslagen.”

Hierdoor kan je op oudere leeftijd dus iets nieuws leren, omdat je gebruikmaakt van de kennis die je gedurende het leven hebt opgedaan. “Als we studeren zijn we bezig om semantische netwerken op te bouwen en uit te breiden. Omdat deze in het algemeen goed zijn bij oudere mensen, kunnen ook zij nog nieuwe dingen leren. Hierbij geldt wel dat je iets leert waarvoor je al conceptuele structuren hebt. Als je iets compleet nieuws wilt leren, is het lastiger.”  

Blijf je verwonderen
Om de cognitieve reserve aan te vullen is het belangrijk de hersenen te blijven trainen, zoals Pasterkamp al zei. De Hersenstichting adviseert om je dagelijkse routine te doorbreken door bijvoorbeeld een andere route naar het werk te fietsen, een college te volgen, een museum te bezoeken of een cursus te volgen. Zoek daarbij vooral afwisseling en uitdaging, is het devies. Postma: “Bij het lezen van een boek gebruik je je voorstellingsvermogen meer dan door een film te kijken. Dat is een extra cognitieve training. Ook fysieke inspanning heeft een positief effect op de hersenen, omdat dit zorgt voor een betere doorbloeding. Je kunt profijt hebben bij teamsporten waarin positiebepaling belangrijk is. Naast het fysieke element train je ook ruimtelijke vaardigheden. Maar allerlei activiteiten zijn goed. Het gaat er vooral om dat je actief blijft en verschillende dingen blijft doen. Je kan altijd wel wat leren. Zolang je je maar blijft verwonderen over dingen en je ze aandacht geeft.” 

In samenwerking met het programma Onderwijs voor Professionals van de Universiteit Utrecht heeft DUB het themamagazine Lang zullen we leren! gemaakt, dat in verschillende gebouwen te vinden is. Het magazine gaat in november ook mee met Illuster, het blad van alumni. Alle verhalen uit het magazine staan ook online en de komende twee maanden zullen we een aantal van deze verhalen uitlichten op onze website. Ook zullen er de komende weken nog een paar extra verhalen over onderwijs voor professionals uitsluitend online worden gepubliceerd. Alle verhalen zijn via deze link te vinden.