Hoogleraar Pasterkamp: ‘De kunstenaar en de uitvinder zijn allebei creatief’

De interesse in kunst en geschiedenis heeft hoogleraar Experimentele Cardiologie Pasterkamp al zolang hij zich kan herinneren. "Het begon ooit met de verhalen over de Griekse mythologie op de middelbare school, maar breidde zich daarna alleen maar uit."  

Zijn belangstelling voor de beeldende kunsten werd aangewakkerd na bezoeken aan musea tijdens reizen die Pasterkamp maakte voor zijn werk. Hij werkt al ruim 20 jaar bij het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMCU). "Als ik dan op doorreis was en een halve dag moest wachten op mijn vliegtuig terug naar huis, probeerde ik altijd een bezoek te brengen aan een museum. Bijvoorbeeld het Getty museum in Los Angeles of the National Gallery of Art in Washington." 

Door de jaren heen werd de hoogleraar steeds nieuwsgieriger naar de relatie tussen kunst en wetenschap. Hij ging op zoek naar specifieke informatie daarover. "Tijdens mijn zoektocht naar een boek dat wetenschap en kunst verbindt kwam ik erachter dat wat ik zocht niet bestond. Dat was het moment waarop ik besloot: ik ga zelf een boek schrijven. Een boek waarin mijn werk als wetenschapper en interesse in kunst samenkomen." 

Hij begon zijn zoektocht bij werken die hij al kende. "Zoals het schilderij The Orrery van Joseph Wright of Derby." 

Hierop is te zien hoe een filosoof een lezing geeft met een nagebouwd planetenstelsel waarbij een lamp de zon moet vervangen. "Ik vind de schilderijen van Joseph Wright Derby erg mooi, mede door de diversiteit aan indrukken die hij in de gezichten afbeeldt. Maar ook de licht-donker verhoudingen." 

"Later heb ik mijn werkwijze omgedraaid, ik ben toen de honderd meest bijzondere uitvindingen in de geschiedenis nagelopen die je op de vele rankings op internet kunt vinden en ik ben gaan onderzoeken of, en zo ja welke, schilderijen hieraan gerelateerd zijn. Zo nu en dan werd Pasterkamp ook verrast tijdens zijn onderzoek. "Dat de boekdrukkunst één van de belangrijkste ontdekkingen is geweest in de geschiedenis wist ik wel, maar dat ook de uitvinding van de breimachine in de top rankings staat van meest belangrijke uitvindingen in de geschiedenis was wel een verrassing. Het verhaal erachter sprak me ook aan. Toen de breimachine in 1589 werd uitgevonden door Engelsman Willem Lee was er enorm veel weerstand van handwerkers. Mede door steun van koningin Elisabeth I werd er zelfs geen patent toegekend aan de uitvinder in Engeland, omdat ze bang was dat de handwerkers hun baan zouden verliezen en opstandig zouden worden."

Creatief
Dat wetenschap en kunst elkaar raken is volgens Pasterkamp niet vreemd. "Kunstenaars en uitvinders hebben de gemeenschappelijke eigenschap creatief te zijn." Maar er is ook een andere, meer logische verklaring voor het feit dat er veel wetenschap verwerkt is in schilderijen van vroeger. "Belangrijke gebeurtenissen, en zo ook de presentatie van nieuwe uitvindingen, werden vaak bijgewoond door een schilder. Waar we nu een fotograaf hebben die iets vastlegt, werd dit vroeger vaak gedaan door een kunstenaar." Na anderhalf jaar werk en onderzoek bracht Pasterkamp in januari dit jaar Painted Science uit en in maart volgde de Nederlandse vertaling. Het boek is in chronologische volgorde opgebouwd en neemt de lezer aan de hand van tweehonderd kunstwerken mee op reis door de wereld van belangrijke ontdekkingen en technologische innovaties die de wereld hebben veranderd. Het oudste voorbeeld uit het boek is de fresco van Galenus en Hippocrates, het nieuwste voorbeeld is het schilderij van Marie Curie van Sokov, die ook op de cover van het boek te zien is. 

Naast schilderijen van prominente figuren in de wetenschap bevat het boek ook kunstwerken waarop ontdekkingsreizigers, zoals de befaamde Marco Polo, en wetenschappelijke fraude, zoals de kwakzalverij, omschreven worden en te zien zijn. 

Maar er is ook een hoofdstuk gewijd aan de oudste universiteiten. Zoals de Universiteit van Bologna, die in 1088 werd opgericht door een groep studenten. De universiteit groeide destijds uit tot de grootste universiteit van Italië met ruim 90.000 studenten. Bijzonder detail is dat deze universiteit voorop liep in gender inclusiviteit, waardoor ook vrouwen universitaire graden konden behalen.

Op de vraag wat de reacties op zijn boek zijn moet Pasterkamp een beetje lachen. "Ik was verrast door de aandacht voor het boek. Binnen de universiteit en het UMCU heb ik heel wat gepubliceerd als onderzoeker, maar voor dit boek was er aandacht van een veel breder publiek. Veel vrouwelijke lezers zijn ook blij verrast met mijn keuze om de vrouwelijke wetenschapper Marie Curie van Pavel Sokov op de cover te plaatsen." 

Hieronder een samenvatting van teksten over drie uitvinders, en werken gerelateerd daaraan, uit het boek van Pasterkamp.

Marie Curie, ontdekker van het deelbare atoom

Titel schilderij: Marie Curie (2020) 
Kunstenaar: Pavel Sokov (1990)

Marie Salomea Skłodowska-Curie (1867 - 1934) deed rond de 20e eeuw ontdekkingen op het gebied van radioactiviteit. Haar ontdekkingen legden de basis voor vooruitgang in de kernfysica, chemie en geneeskunde. "Zo is de ontwikkeling van radiotherapie gebaseerd op haar werk, wat de behandeling van kanker veranderde. Ook legde haar onderzoek naar radioactiviteit de basis voor de ontwikkeling van röntgenapparaten." De bekendste ontdekking van Marie Curie was die van de elementen polonium en radium. Tijdens de Eerste Wereldoorlog bediende ze zelf röntgenunits en bood ze hulp aan militaire artsen. Als erkenning hiervoor werd Marie Curie de eerste vrouw die een Nobelprijs won en is ze ook nog steeds de enige persoon die Nobelprijzen heeft gewonnen in twee verschillende wetenschappelijke vakgebieden: natuurkunde (1903) en scheikunde (1911). "Haar prestaties waren een voorbeeld voor vrouwen die ook een carrière in de wetenschap ambieerden."

Het schilderij van Sokov is relatief jong en ook het nieuwste voorbeeld uit het boek van Pasterkamp. "Ik heb gekozen voor dit schilderij als cover omdat ik het erg mooi vind. Bovendien heb ik persoonlijk contact gehad met de kunstenaar tijdens mijn werk aan het boek." Op het schilderij van Sokov onderzoekt Marie Curie materialen in glazen flesjes.

Samuel Finley Morse, uitvinder van de telegraaf én kunstschilder

Titel schilderij: Men of Progress (1857) 
Kunstenaar: Christian Schussele (1824-1879) 

Samuel Finley Morse (1791-1872) slaagde er in 1844 in een gecodeerd bericht met teksttekens te seinen over een 64 kilometer lange telegraaflijn. Dit systeem, ook wel De Morse-code genoemd, maakt het mogelijk beweging te vertalen in letters en cijfers. Later is de Morse-code wereldwijd de belangrijkste taal van de telegrafie geworden.

Samuel Morse staat bekend als een Amerikaanse uitvinder, maar hij was ook een kunstschilder. Hij zette destijds zijn werk aan een bekend schilderij The Gallery van het Louvre tijdelijk opzij om meer tijd te kunnen besteden aan het uitvinden van de telegraaf. Op het schilderij van Schusselse is Morse rechtsvoor zittend aan tafel geschilderd, terwijl hij kijkt naar de man naast hem. "Het portret zou gemaakt zijn om nationale prestaties te eren, vooral op het gebied van technologische en industriële ontwikkelingen."

Edward Jenner, uitvinder van het pokkenvaccin

Titel: Edward Jenner vaccinating a boy (1884) 
Kunstenaar: Eugène Ernst Hillemacher (1818-1887)

Edward Jenner (1749-1823) wordt beschouwd als de uitvinder van de vaccinatie zoals we die vandaag de dag kennen. Zijn ontdekkingen en bijdragen leidden tot de ontwikkelingen van het pokkenvaccin. Jenner nam wat materiaal van een koepokkenzweer dat het melkmeisje Sarah Nelmes op haar hand had en entte daar de achtjarige jongen James Phillips mee in. Nadat de jongen hersteld was, stelde Jenner hem bewust bloot aan de pokken. Het bleek te werken, de jongen werd niet ziek. 

Op het schilderij van Hillmacher is te zien hoe Edward Jenner vloeistof neemt uit een koepokkenblaar van de hand van het melkmeisje en daar een jongen mee inent. Op het schilderij lijkt de jongen jonger dan acht jaar.

DUB mag twee Nederlandstalige boeken en twee Engelstalige boeken van Painted Science weggeven! Bekijk hier hoe je kunt meedoen aan de prijsvraag. 

Voor iedereen die verzekerd wil zijn van een exemplaar: Painted Science is verkrijgbaar als hardcover en als softcover (Engels- en Nederlandstalig) via amazon.nl, bol.com en de boekhandel. Bekijk de links om te zien welke versie waar verkrijgbaar is. Zie voor meer informatie de website Painted Science.