Lokaal leven: hoe Cartesius de 15-minutenstad vormgeeft

Wat als jouw buurt meer zou bieden dan alleen een plek om te wonen? Wat als het wonen in jouw buurt ervoor zorgt dat je langer en gezonder kan leven? Zou een innovatief stadsontwerp, met bijvoorbeeld een autovrij gebied, meer groen en het stimuleren van gemeenschapszin, ons welzijn daadwerkelijk kunnen verbeteren? Is het fijn als daardoor je levensduur met vijf jaar kan worden verlengd?

Hoewel dit misschien overdreven hypothetische vragen lijken, worden ze momenteel getest in het noordwesten van Utrecht. Wat ooit een voormalig spoorwegterrein in Zuilen was, wordt nu omgevormd tot een innovatieve wijk voor gezond en duurzaam wonen in de stad. Voorheen was het een industrieterrein dat werd omringd door spoorwegen en wegen, maar nu is het het hart van een ambitieus proefproject: de Cartesiusdriehoek, een autovrije wijk die niet alleen is ontworpen om de uitstoot te verminderen, maar ook een manier waarop bewoners leven, zich verplaatsen, werken en met elkaar omgaan te veranderen.

Onze lezers wilden weten wat individuen kunnen doen om de planeet te redden. Onderzoekers proberen te ontdekken op welke manier een project als de Cartesiusdriehoek effect kan hebben. Dit innovatieve project is het vlaggenschip van de Data and Knowledge Hub Healthy Urban Living, een unieke samenwerkingsverband tussen de Universiteit Utrecht, de gemeente Utrecht, architecten, projectontwikkelaars, bewoners en andere academische partners. Het doel is om natuur, ruimte en mensen met elkaar te verbinden door de wetenschappelijke theorie van Blue Zones, geografische gebieden die zijn ontworpen om een lang en gezond leven in de gemeenschap te bevorderen, toe te passen in een stadscentrum.

Volgens professor Roel Vermeulen, milieuepidemioloog aan de Universiteit Utrecht en een van de drijvende krachten achter het project, “is Cartesius veel meer dan stadsplanning, het is een echte sociale proeftuin”.

De komende jaren zullen er in het gebied 3000 woningen, een school, een supermarkt, restaurants en een groot centraal park worden gebouwd, allemaal ontworpen om gezondheid, duurzaamheid en gemeenschapszin te bevorderen. Bovendien ondersteunt de strategische ligging van de wijk duurzame mobiliteit, met wandelbare straten, fietspaden, betrouwbaar openbaar vervoer en gemakkelijk beschikbare elektrische deelauto's.

Een stad ontworpen rond gezondheid
Volgens gezondheidsdeskundigen bepalen onze genen slechts ongeveer 20 procent van ons algehele welzijn en onze levensverwachting. De overige 80 procent hangt grotendeels af van hoe we leven en de keuzes die we elke dag maken. In de wijk Cartesius is die filosofie meegenomen in de inrichting van de buurt.

Stedenbouw en levensstijl gaan daarbij hand in hand. Van de indeling van de straten tot de gemeenschappelijke ruimtes en groene zones, alles is bewust ontworpen om een gezonder en fijn leven te ondersteunen. De wijk is ontworpen als een plek waar zaken als ontspanning, sport, cultuur en eten op natuurlijke wijze samenkomen, allemaal met gelijkwaardig belang.

Stedenbouwkundigen beschouwen groene ruimte al jaren als het geheim om het welzijn van mensen te verbeteren, maar groen alleen blijkt niet voldoende te zijn. Neem bijvoorbeeld de wijk Overvecht: hoewel er veel bomen en parken zijn, zijn de gezondheidscijfers lager dan in andere delen van de stad. In vergelijking met Tuindorp is er zelfs een verschil in levensverwachting van ongeveer twaalf jaar. Toch staan beide wijken bekend om hun grote hoeveelheid groen. Waar zit dan het verschil?

Volgens professor Vermeulen is dit precies wat Cartesiusdriehoek probeert aan te pakken: het gaat niet alleen om groene ruimtes, maar ook om bereikbaarheid, lucht- en geluidskwaliteit, sociale cohesie en de dagelijkse bruikbaarheid van de wijk. Deze componenten worden in de innovatieve wijk getest en gemonitord met behulp van wetenschappelijke instrumenten die door de Hub zijn ontwikkeld. Dat gebeurt onder meer de Groene Baten Planner, die de sociale en economische voordelen van groen in kaart brengt, of worden met digitale tweelingen  stedenbouwkundige scenario's in realtime gesimuleerd.

Leven zonder auto: een compromis of een upgrade?
Een van de meest besproken aspecten van de Cartesiusdriehoek is het niet mogen rijden en parkeren van privéauto's. Voor sommigen lijkt het niet hebben van een auto een grote beperking. Voor anderen, zoals bewoner Luis, is het een welkome verlichting. “Ik heb mijn auto verkocht voordat ik hier kwam wonen,”, zegt hij. “In het begin voelde het radicaal, maar nu geniet ik van de rust. En eerlijk gezegd mis ik het in de file staan niet. Utrecht is zo'n fietsvriendelijke stad, dat was ik bijna vergeten voordat ik hier kwam wonen.” 

Het mobiliteitsprogramma van de wijk moet autovrij leven gemakkelijk en comfortabel makkelijk maken, zonder het gebruik van auto's volledig uit te sluiten. Er zijn elektrische deelauto's beschikbaar, die een flexibele en duurzamere optie bieden voor wie toch een auto nodig heeft.

De keuze om de wijk autoluw te maken is niet alleen ideologisch, maar wordt ook ondersteund door onderzoeksgegevens. Verkeersgerelateerde luchtvervuiling en geluidsoverlast worden in verband gebracht met een breed scala aan chronische ziekten. Wereldwijd worden naar schatting meer dan negen miljoen vroegtijdige sterfgevallen per jaar veroorzaakt door slechte luchtkwaliteit. 

Om deze redenen wil Cartesius de bewoners via de stadsplanning beschermen tegen dergelijke risico's: gebouwen worden uit de buurt van spoorweglawaai geplaatst en een groene ringbuffer beschermt tegen extern verkeer.

Maar levert het verwijderen van auto's uit een wijk echt een meetbaar verschil op voor de gezondheid? Dat is precies wat de Hub wil onderzoeken. Door middel van continue monitoring kunnen onderzoekers veranderingen in levensstijl, lichaamsbeweging, stressniveaus en zelfs biometrische gezondheidsindicatoren van bewoners volgen.

Een vijftienminutenstad – terug naar de toekomst
De wijk Cartesius maakt deel uit van een bredere stedenbouwkundige trend naar de zogenaamde ‘vijftien minuten stad’, waar alle essentiële voorzieningen op korte loop- of fietsafstand bereikbaar zijn.

Cartesius breekt met het model van megawijken, dat sinds de jaren zeventig is ontwikkeld en waarbij mensen ver van hun werk wonen en daar het grootste deel van hun dag doorbrengen.  Dit plan wil de waarde en het belang van lokaal wonen en werken herontdekken en benadrukken.

Door het aanbieden van essentiële voorzieningen, gezonde voedingsopties, groene ruimtes en de nadruk op het stimuleren van sociale contacten in de directe omgeving, stimuleert Cartesius een duurzamere, actievere en gemeenschapsgerichte levensstijl. De wijk is gebaseerd op een filosofie van duurzaam samenleven en is gebouwd om een gevoel van verbondenheid te creëren, waar buren geen vreemden zijn en openbare ruimtes zijn ontworpen om mensen samen te brengen. In Cartesius biedt nabijheid de mogelijkheden om gezondere keuzes te maken, sterkere banden op te bouwen en het genieten van een zinvoller dagelijks leven.

Wetenschappers, studenten en burgers
Wat Cartesius zo bijzonder maakt, is de manier waarop het academici, beleidsmakers, bedrijven en gewone burgers samenbrengt. Studenten en onderzoekers van de Universiteit Utrecht zijn direct betrokken bij de planning en analyse van de wijk. Hun onderzoek richt zich op de invloed van ruimtelijk ontwerp op de mentale en fysieke gezondheid en hoe die effecten in de loop van de tijd kunnen worden gevolgd en versterkt.

Deze aandacht voor de praktijk is precies wat de Healthy Urban Living Hub nastreeft, waardoor een ‘publiek-private samenwerking’ ontstaat met een open structuur waarin burgers hun ervaringen en zorgen kunnen inbrengen. Zoals Vermeulen in de beginfase van het initiatief al zei: “Het is niet alleen een project voor mensen, maar ook met mensen.” Naast Cartesius begeleidt de Hub projecten in plaatsen als Dordrecht en Leusden, die elk zijn ontworpen om verschillende strategieën voor duurzame stadsvernieuwing te testen. Deze experimenten worden opgenomen in een gedeeld leersysteem, dat helpt bij het verfijnen van methoden die elders in Nederland en daarbuiten kunnen worden toegepast.

Van pilot naar paradigma
Wordt Cartesius een blauwdruk voor toekomstige steden? Zowel de ontwikkelaars als de academische partners denken van wel. Architect Armand Paardekooper-Overman van Mecanoo noemt het een “breed spectrum oplossing”, die niet alleen huisvesting aanpakt, maar ook “toegankelijkheid, natuur en sociaaleconomische kansen”.

De langetermijnvisie is duidelijk. De komende 20, zelfs 40 jaar zal het project zich blijven ontwikkelen en gaandeweg aanpassen. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Het integreren van zoveel variabelen, van klimaatbestendigheid tot mobiliteit en het welzijn van de gemeenschap, vereist een langdurige inzet en samenwerking tussen verschillende sectoren. Maar als het lukt, is de opbrengst enorm: gezondere burgers, veerkrachtigere steden en een schaalbaar model voor stedelijke transformatie.

Een wandeling door de Cartesiusdriehoek voelt vandaag heel anders dan een wandeling door een andere wijk in Utrecht. “Het is nog niet perfect”, geeft Fatima toe, die vanuit een drukker deel van Utrecht hierheen is verhuisd. “Maar het voelt goed om deel uit te maken van iets nieuws, iets dat de manier waarop steden worden gebouwd zou kunnen veranderen.”

En misschien is dat wel het echte verhaal van Cartesius: geen utopie, maar een werkend prototype. Een prototype waar de lucht iets schoner is, het tempo iets lager en de toekomst iets rooskleuriger.

Dit is het tweede artikel in de reeks van het DUB-project waarin lezers gevraagd werd van welke van de drie voorgelegde onderwerpen zij meer verdiepende artikelen zouden willen lezen. De meerderheid van de lezers wilde weten wat je als individu kan doen om de planeet te redden. Ze vroegen zich af hoe groot de individuele verantwoordelijkheid is, in hoeverre je bepaalde maatregelen kan opleggen en welke rol overheden of de universiteit daarin speelt.