Make-over moet het Academiegebouw inclusiever maken

Het Academiegebouw vormt het ceremoniële hart van de Universiteit Utrecht. Hier krijgen studenten hun diploma’s en promovendi verdedigen er hun proefschrift. De statige gangen, de Senaatszaal vol met portretten van voormalige hoogleraren en de gotische plafonds, ademen geschiedenis.

Toch voelen sommige studenten en medewerkers zich hier niet thuis. In 2022 werd bij de ceremoniemeester van de universiteit, de Pedel, gemeld dat het gebouw niet representatief is. De universiteit en de samenleving zijn diverser dan te zien is in het Academiegebouw – er waren te veel afbeeldingen van voornamelijk oude, witte mannen. Dit zette rector Henk Kummeling aan een project te starten dat ervoor moest zorgen dat iedereen zich welkom voelt in het Academiegebouw. Een projectteam pakte drie locaties in het gebouw aan. Zij moesten een antwoord vinden op de vraag: hoe maak je een historische ruimte inclusief voor mensen van alle achtergronden, overtuigingen en voorkeuren zonder de geschiedenis uit te wissen?

Wie zijn hand opsteekt voelt zich welkom in het Academiegebouw. Foto: Dick Boetekees.

Dimensies van (on)gelijkheid
Een van de meest ingrijpende veranderingen is te zien in de Belle van Zuylenzaal. Waar ooit portretten van mannelijke hoogleraren de muren domineerden, is er nu de tentoonstelling Dimensies van (on)gelijkheid . Nu vullen portretten van studenten en medewerkers de muren. Zij verschillen van elkaar als het bijvoorbeeld gaat over etnische en sociaaleconomische achtergrond, genderidentiteit of een lichamelijke beperking. Elk portret heeft een QR-code die toegang geeft tot de persoonlijke verhalen van deze studenten en medewerkers. "Die interviews laten heel duidelijk zien dat iedereen even belangrijk is bij onderzoek," licht een projectmedewerker toe tijdens de rondleiding. 

De tentoonstelling Dimensies van (on)gelijkheid. Foto: Dick Boetekees.

Een van de geportretteerden is docent Emmy Krooshof van Interdisciplinaire Wetenschap. Ze is biseksueel en benadrukt het belang van zichtbaarheid. Ze pleit ervoor dat verschillende identiteiten meer ruimte moeten krijgen op universiteiten, zodat mensen zich minder geïsoleerd voelen als ze bij een minderheid horen. "Biseksualiteit blijft vaak onzichtbaar. Wanneer ik een relatie heb met een man, denken mensen dat ik hetero ben. Heb ik een relatie met een vrouw, dan wordt er aangenomen dat ik lesbisch ben. Beide aannames kloppen niet. Dit portret maakt mijn identiteit zichtbaar in een ruimte waar traditioneel alleen andere identiteiten werden gezien."

Ook het historische verhaal van Belle van Zuylen, naar wie de zaal is vernoemd, komt nu aan bod. Hierin wordt haar complexe leven inclusief de band van haar familie met het koloniale verleden belicht. Het verhaal geeft een genuanceerd beeld van haar leven en laat zowel haar progressieve ideeën als de controversiële aspecten van haar verleden zien. Het idee is dat bezoekers hierdoor worden uitgenodigd om verder na te denken over haar rol in de geschiedenis.

Moeilijk erfgoed 
Het standbeeld van Paul Kruger is ook voorzien van context. 20 jaar geleden stond het in de Senaatszaal, nu staat het beeld in een nis op de eerste verdieping. Als voormalig president van de Zuid-Afrikaanse Boerenrepubliek werd hij ooit geprezen als boerenleider en kreeg veel aanzien, ook op de universiteit omdat veel boerenzonen hier kwamen studeren. Maar Kruger is omstreden vanwege zijn steun aan segregatie, apartheidspolitiek en raciale onderdrukking. Hoewel dit beeld ooit is geschonken aan de universiteit, roept het de vraag op of zijn standbeeld nog een plek verdient in deze gemeenschap.

Historicus Leen Dorsman benadrukt het belang van behoud, omdat het uitnodigt tot reflectie: "We kunnen ons verleden niet uitwissen. Als we figuren zoals Kruger ontkennen, kunnen we er niet over leren." Rector Kummeling stemt hiermee in: “Het is een deel van ons verleden, en het hoort bij ons. Het heeft de universiteit van nu gevormd.”

Figuren als Belle van Zuylen en Paul Kruger behouden dus hun plaats in het Academiegebouw. Stagiair en geschiedenis alumnus Isabel Makkinje, die de teksten voor Kruger en Van Zuylen schreef, specialiseert zich in dit type omstreden erfgoed. “We hebben niet direct de antwoorden op hoe we met zulke figuren om moeten gaan. Daarom heb ik ervoor gekozen om verder te studeren aan de master Erfgoed en Museumstudies in Leiden, zodat ik per geval kan bepalen hoe we dit erfgoed op een gepaste manier kunnen benaderen." Ze ondersteunt de keuze om Kruger tentoongesteld te laten, maar benadrukt dat deze manier, met context en reflectie, de juiste aanpak is.

Historicus Leen Dorsman naast het plakkaat waarop de nieuwe tekst van Paul Kruger is te lezen. Het beeld staat helemaal rechts in de nis. Foto: Dick Boetekees.

Geschiedenis als achtergrond
De Senaatszaal met de vele 'witte-oude-mannen-portretten' is echter ongewijzigd gebleven. Deze schilderijen zijn historisch erfgoed en roepen, zo wordt benadrukt, ook een gevoel van nederigheid op. "Wij staan op de schouders van deze mensen. Wij bouwen voort op hen," geeft Kummeling aan.

De gang naar de zaal is daarentegen wel veranderd. Promovendi liepen voorheen langs de portretten van de laatste rector magnifici, die volgens sommige kritisch op hen neerkeken. Deze zijn nu verplaatst naar een andere wand om ruimte te maken voor nieuwe foto's. “We hebben uiteindelijk groepsportretten van onderzoeksgroepen opgehangen die de vier strategische thema's van de universiteit weerspiegelen: Dynamics of Youth, Institutions for Open Societies, Life Sciences en Pathways to Sustainability," zo wordt tijdens de rondleiding toegelicht. De aanpassingen benadrukken dat onderzoek een gezamenlijk proces is, geen individuele prestatie, en sluiten beter aan bij de diversiteit en samenwerking binnen de huidige universiteit.

De groepsportretten zijn gefotografeerd in de Senaatszaal, waarbij de onderzoeksgroepen poseren voor de historische portretten. “Het is het verhaal van de universiteit van nu, met de geschiedenis zowel letterlijk als figuurlijk op de achtergrond,” aldus lid van het projectteam Willem Vos, alumnus architectuurgeschiedenis.

De nieuwe groepsportretten voor de Senaatzaal. Foto: Dick Boetekees.

Te veel of te weinig inclusiviteit?
Een panel, bestaande uit projectleden en geportretteerde medewerkers, bespraken na de rondleiding de veranderingen. Er was veel enthousiasme over de uitvoering van het project, maar er klonken ook kritische geluiden.

Historicus Leen Dorsman uitte zijn twijfels over sommige aspecten van het project. “Ik ben niet zo voor deze identiteitspolitiek,” zei hij tijdens de discussie. “Je maakt deel uit van de universiteit, en het doet er voor mij niet toe of je homoseksueel bent of niet. Wat voor mij telt, is dat je deel uitmaakt van de universitaire gemeenschap, ongeacht je seksuele geaardheid. Ik waardeer de nieuwe tentoonstelling en het is goed om te laten zien dat de universiteit diversiteit omarmt, maar toch roept het idee van identiteitspolitiek bij mij wat weerstand op.” 

Docent Krooshof, van wie een portret op de tentoonstelling hangt, keek er net even anders naar: “Het is voor minderheden helaas de realiteit dat hun identiteit vaak onzichtbaar blijft. Het is daarom noodzakelijk om zichtbaar te zijn, anders worden verschillende identiteiten, zoals biseksualiteit, niet erkend of gezien voor wat die werkelijk zijn.”

De eerste ronde van het panelgesprek. Van links naar rechts: Emmy Krooshof, Willem Vos, Leen Dorsman, Henk Kummeling. Foto: Dick Boetekees.

Letterlijke en figuurlijke drempels
Sommige aanwezigen vonden dat het project op het gebied van inclusie niet ver genoeg reikt. Docent Viola Bex-Reimert is blij met de zichtbaarheid van haar portret, maar wijst op de letterlijke en figuurlijke drempels waarmee mensen met een lichamelijke beperking zoals zij dagelijks worden geconfronteerd. “Als we inclusie echt serieus nemen, moeten we ook de fysieke ruimte onder de loep nemen. Want als wij geen toegang hebben tot de ruimte, kunnen we simpelweg niet deelnemen.” 

Ze illustreerde haar punt door te vertellen dat ze een uur eerder aankwam, omdat ze niet wist of er een invalidenparkeerplek beschikbaar zou zijn bij het Academiegebouw. Die bleek bezet te zijn, waardoor ze de grachten af heeft moeten rijden. Dit soort ervaringen dragen volgens haar niet bij aan een gevoel van welkom zijn.

Viola Bex-Reimert aan het woord tijdens het panelgesprek. Van links naar rechts: conservator Reina de Raat, Isabel Makkinje, docent, Daniela Salvatori en Viola Bex-Reimert. Foto: Dick Boetekees.

De kracht van beelden
Een toeschouwer uitte zijn twijfels over het project en vroeg zich af of foto’s werkelijk bijdragen aan inclusie. Hij verwees naar een universiteitsmagazine in Zuid-Afrika, waar portretten van studenten met verschillende etnische achtergronden werden gepubliceerd, terwijl de meerderheid van de studenten op de campus wit was. Volgens hem illustreerden deze beelden dat visuele representatie niet altijd de werkelijke situatie weerspiegelt en daardoor weinig bijdraagt aan echte inclusie of verandering.

Rector Kummeling weerlegde deze kritiek door uit te leggen dat het project er juist bedoeld is om minderheden zichtbaar te maken. “Beelden doen ertoe. Ze worden pas problematisch als ze geen aansluiting vinden bij wat we in het dagelijks leven ervaren”, benadrukte hij. Volgens Kummeling was het project van groot belang, omdat het Academiegebouw voorheen die representatie miste en nu juist probeert de diversiteit van de universitaire gemeenschap beter te weerspiegelen.

Henk Kummeling in gesprek met het publiek. Foto: Dick Boetekees.

Gesloten deuren als prijs voor veiligheid
Tijdens het panelgesprek werd er tot slot vanuit het publiek nog een vraag gesteld over de gesloten deuren en de beveiliging voor het Academiegebouw. “Ik voelde me niet welkom toen ik zojuist aankwam. Ik begrijp het vanuit een beveiligingsoogpunt, maar het sluit niet aan bij de openheid en toegankelijkheid waar jullie met dit project naar streven.” 

Rector Kummeling reageerde door uit te leggen dat deze maatregelen noodzakelijk zijn; door de dreiging van bezettingen is het risico te groot om het gebouw volledig open te houden, zegt hij. "Openheid en toegankelijkheid zijn belangrijk, maar wanneer er serieuze risico’s zijn, zoals beschadiging van het gebouw, moeten we maatregelen nemen. We hebben situaties gezien waarin mensen in gevaar kwamen. De extra beveiliging rondom het Academiegebouw is nodig om te zorgen dat feestelijke gelegenheden altijd door kunnen gaan. Ik hoop van harte dat we op korte termijn weer de gebruikelijke openingstijden en openheid kunnen realiseren."