Mooc over integriteit: ‘In de wetenschap is er veel grijs gebied’

Dat er naast het soms verplichte onderwijs over wetenschappelijke integriteit ook een openbaar toegankelijke cursus moest komen, was al jaren het plan. Bert Theunissen, hoogleraar Geschiedenis van de Natuurwetenschappen bij de UU, was betrokken bij de ontwikkeling van de Massive Open Online Course (Mooc), die sinds september beschikbaar is via het platform Elevatehealth onder de naam Integrity in practice.

Theunissen denkt dat de cursus als introductie kan dienen voor geïnteresseerden in het onderwerp, die een denkniveau hebben dat ongeveer past bij derdejaars bachelorstudenten of beginnende masterstudenten en op dat niveau ook het Engels beheersen. “Er zijn zoveel mensen die wel belangstelling hebben voor dit onderwerp, maar misschien niet weten hoe ze er meer over kunnen leren. Een introductiecursus voor iedereen biedt dan uitkomst. Toen we de Mooc aan het ontwikkelen waren dachten we: als het voor iedereen is, dan ook voor mensen van buiten de UU. Je kunt de cursus ook in China of Amerika volgen.”

De Mooc kan studenten en andere geïnteresseerden helpen de Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit in de praktijk toe te passen. De gedragscode die veel masterstudenten krijgen voorgeschoteld, is onder meer opgesteld door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en de vereniging Universiteiten van Nederland (voorheen de VSNU).

In de cursus wordt de gedragscode toegepast op de onderzoekspraktijk en passeren specifieke scenario’s omtrent integriteit die kunnen optreden bij wetenschappelijk groepswerk of datascience de revue. “Cursisten krijgen strategieën voorgelegd die ze kunnen gebruiken om met eventuele problemen om te gaan.”

Theunissen hoopt dat de cursisten na de Mooc meer verdieping zoeken. “Voor wie echt de diepte in wil gaan met wetenschappelijke integriteit is het wel goed als er interactie is, en een docent die je op het goede spoor houdt. Dat is niet mogelijk bij een Mooc. Daarvoor zijn de Spocs, de Small Private Online Courses, die voor UU studenten en onderzoekers bedoeld zijn. Deze kleinere cursussen gaan heel specifiek over bepaalde onderwerpen, zoals auteurschap en het schrijven van een artikel. De Mooc houdt het wat algemener.”

Het wetenschappelijk proces is messy
Hoewel studenten op de hoogte moeten zijn en moeten handelen naar de gedragscode, zijn er in de praktijk maar weinig échte wetenschapsfraudeurs. “In onderzoek loop je ongeacht je intenties elke dag tegen allerlei integriteitsvragen aan”, zegt Theunissen. “Het idee is dat de wetenschap rationeel, objectief en logisch is – als je je maar aan de regels houdt gaat er niks mis. Maar wij denken: het wetenschappelijk proces is messy. Er is veel grijs gebied. Wanneer doe je het nu goed als wetenschapper?”

Alledaagse integriteitsproblematiek is volgens Theunissen bijvoorbeeld als een medewerker data wil overnemen die door een stagiair gegenereerd zijn. “Of een promotor die als het artikel al af is zegt: die auteur moet er ook nog bij. Zeg je dan: ‘Dat doe ik niet?’. In de praktijk is dat niet zo makkelijk. Er wordt toch vaak gezegd: ‘Zo doen we dat ook voor jou straks’.”

Machtsverschillen
Theunissen hoopt dat de online cursus een belangrijke les leert: “Als je een probleem hebt met wetenschappelijke integriteit, zorg dan dat het ook iemand anders zijn probleem wordt. Los het niet in je eentje op, maar maak het bespreekbaar. Hierbij kun je zo horizontaal mogelijk beginnen. Eerst bij medestudenten en daarna pas bij begeleiders. Uiteindelijk zijn er dan studieadviseurs, facultaire contactpersonen en universitaire vertrouwenspersonen.”

Hij hoopt dat studenten zich zo beter staande kunnen houden in moeilijke situaties. “Veel van deze problemen komen voort uit ongelijke machtsverhoudingen. Als student ben je afhankelijk en wil je niet te moeilijk doen. Dan is het goed om instrumenten in je arsenaal te hebben die je kunnen helpen die verhoudingen wat gelijker te trekken.”

In de ontwikkelingsfase van de cursus kreeg Theunissen van studenten de vraag of senior onderzoekers ook tot de cursusdoelgroep behoren. Immers veroorzaken hun verzoeken vaak de integriteitsproblemen. Theunissen: “Daar zijn wij het mee eens. Voor mij is een cursus voor begeleiders de volgende stap. Enkele Nederlandse universiteiten hebben die al.”

Meer aandacht
Volgens Theunissen komt het onderwerp steeds meer onder de aandacht. Zoals ook met de theatervoorstelling MindLab die de afgelopen maanden werd gegeven voor UU’ers. In Mindlab komen onder meer scenario’s rondom wetenschappelijke integriteit aan bod. “Onderzoekers vonden de MindLab voorstelling confronterend. Steeds meer mensen zien dat dingen die lang normaal werden gevonden, eigenlijk niet acceptabel zijn. De Mooc kan studenten bewuster maken van dit soort situaties, en hen helpen deze aan de kaak te stellen. Je afvragen: klopt dit wel? is een belangrijkste eerste stap.”

Het nieuwe systeem van Erkennen & Waarderen waardoor wetenschappers op meer fronten dan alleen publicaties worden beoordeeld, moet er ook voor zorgen dat er minder integriteitsproblemen komen. “Het was publish or perisch”, zegt Theunissen. “Nu universiteiten door hebben dat dit geen houdbare wetenschapsstructuur oplevert, wordt uiteindelijk de druk van het systeem gehaald. Ook worden stimulansen voor dubieus gedrag, afgezwakt. Van studenten hoorde ik bijvoorbeeld vaak dat een statistisch niet-significant resultaat voelt als niets, waardoor ze in de verleiding worden gebracht maar een andere reeks statistische tests te gebruiken. Dat komt echt door de druk die er op het systeem staat.”

Volgens Theunissen is de shift in de onderzoekswereld internationaal bezig. “In de literatuur zie je dat er steeds vaker gesproken wordt over questionable research practices. Maar daarbij volgt dan toch ook vaak een poging om daar weer een label van goed of kwaad op te plakken. Dat moet je volgens mij helemaal niet proberen – wat acceptabel is binnen de wetenschap kan per vakgebied verschillen en is ook cultuurafhankelijk. Dat grijze gebied moeten we accepteren.”