Studenten over de oorlog: de vraag ‘goed’ of ‘fout’ ligt genuanceerd

In de vroege ochtend van zondag 13 december 1942 slaan vlammen uit de kamer van het inschrijfbureau in het Academiegebouw. Vijf schimmen schieten rond vier uur vanuit de voordeur het Domplein op. Ze verdwijnen ieder een andere kant op, de onverlichte straten in van het stille Utrechtse centrum.

Het is een verzetsactie van vijf studenten die de kaarten met namen en adressen van alle ingeschreven studenten hebben verbrand. Ze doen dit omdat de Duitse bezetter van plan is om de helft van alle Utrechtse studenten naar Duitsland te sturen om te werken in de zogenaamde  Arbeitseinsatz. Maar nu de kaarten met namen en adressen van studenten in het vuur liggen te knisperen, zal het nooit tot het systematisch afvoeren van studenten komen.

Drie verzetsacties van studenten
Het is één van de scenario’s die Hanna van Veeren, Thom Ponssen en Rik van Huizen hebben verwerkt in een digitale graphic novel over verzetsacties van Utrechtse studenten. Ze maakten deze interactieve strip voor het vak Living Pasts. Bij de keuze van de scenario’s hebben de studenten zich laten leiden door een verhaal van DUB uit 2015 waarin oud UU docent Frits Broeyer vijf verzetsacties van UU’ers op een rijtje zette. De graphic novel is een soort strip in de vorm van een game waarbij je drie scenario’s van verhaallijnen volgt. Je krijgt afbeeldingen en een situatieschets. Daarna moet je een keuze maken. Wat zou jij doen? Dat bepaalt het vervolg van het verhaal.

“In het verhaal over de actie in het Academiegebouw moet je kiezen of je mee zou willen doen aan die actie of liever naar je familie gaat om daar mensen te ondersteunen”, vertelt Hanna die vierdejaars Liberal Arts &Sciences is “Op die manier proberen we invoelbaar te maken met wat voor dilemma’s de studenten toen te maken kregen. Meedoen aan zo’n actie kent veel risico’s, maar je kan er wel voor zorgen dat minder studenten naar Duitsland zouden worden gestuurd.”

Hanna vindt het heel interessant dat ze bezig is met geschiedenis die niet ver weg staat. "Het gaat om jongeren die net zo oud waren als wij en rondliepen op plekken rond het Domplein waar wij nu ook regelmatig zijn."

Illustratie Silke van Veeren uit de Graphic Novel

De productie heeft haar ook aan het denken gezet over 'goed' en 'kwaad'. "Vaak wordt gezegd dat je alleen ‘goed’ was als je deelnam aan het verzet. En ‘fout’ als je bij de NSB zat. Maar hoe zwart-wit is dat eigenlijk? Probeer je in te leven in die studenten van toen. Het is  nog niet zo makkelijk om te zeggen dat je echt in actie komt met alle risico’s van dien. Bovendien zaten ze vast in een tijdsbeeld. De Duitsers hadden de macht en hoe ga je daar als individuele student mee om?”

Coronaverzet
Rik, eerstejaars Liberal Arts &Sciences: “Wij hebben deze graphic novel in april online gepresenteerd, waarbij ook mensen aanwezig waren van de gemeente Utrecht en de vereniging Oud Utrecht. Daar kwam ook de vraag naar voren wat deze scenario’s zeggen over nu. Dat vond ik een interessante vraag. Nu zitten we bijvoorbeeld in coronatijd. Je merkt dat je op een bepaalde manier kijkt naar al die mensen die op het Museumplein protesteren tegen het coronabeleid. Is dat een vorm van verzet? Het is verleidelijk om een 'wij tegen hen' standpunt in te nemen. Wat wij hebben geleerduit de Tweede Wereldoorlog is dat je altijd bereid moet zijn om je in een andermans situatie te verplaatsen, ook al is dat moeilijk. Dat voorkomt een tweesplitsing in een samenleving”

Thom, derdejaars Bestuurs &  Organisatiewetenschap vult aan: “In ieder geval merk je dat mensen vastzitten in een filterbubbel waarbij ze vooral informatie verzamelen over hun eigen gelijk. Dan wordt moeilijk om met anderen te communiceren.”

Middelbare scholieren
De drie vormden een groep bij het keuzevak Living Pasts, waar studenten van verschillende disciplines en verschillende studiejaren zich voor konden inschrijven. Studenten moeten voor het vak echt iets concreets maken en dat moet gaan over de geschiedenis. In deze cursus stond het Domplein centraal. Sommige groepen maakten een website of een podcast. Hanna, Thom en Rik kozen voor het maken van een graphic novel over verzetsacties van studenten in en om het Domplein in de Tweede Wereldoorlog. Behalve de brand in het academiegebouw, vertellen ze het verhaal van studenten die in 1940 op wacht gaan staan bij de Dom om te zien of er Duitse vliegtuigen aankomen en over een groep studenten die illegale uitgeverij De Bezige Bij beginnen.

Illustratie Silke van Veeren uit de Graphic Novel

Als doelgroep kozen ze voor middelbare scholieren. Hanna: “Op deze manier wil je de geschiedenis voor leerlingen invoelbaar maken. Ze moeten zelf keuzes maken en dat geeft de docent de mogelijkheid om met de leerlingen in gesprek te gaan over thema’s als vrijheid en vrijheid van meningsuiting. Bovendien leren ze ook echt hoe mensen de Tweede Wereldoorlog hebben ervaren.”

Levend verleden
Het bedenken van de scenario’s en het programmeren deden de studenten zelf. Voor de illustraties konden ze een beroep doen op Silke van Veeren, de zus van Hanna en student aan de Rotterdamse Willem de Kooning Academie. Verschillende leerkrachten hebben de graphic novel al getest in de klas. Rik: “Wij hoorden dat de leerlingen het geweldig vonden om op deze manier geschiedenisles te krijgen. Voor hen ging het verleden echt leven. Al zouden ze wel willen dat we de verhalen wat verder zouden uitwerken. Het was nu soms te summier.”

Rik, Thom en Hanna bij de presentatie van hun Graphic Novel. Foto DUB

Andere steden
Voor de studenten is het project voorbij wanneer het vak af is, maar het idee zou best verder uitgewerkt kunnen worden. Thom: “Wij hebben al gehoord dat U-Talent, het programma van de UU waarin wordt samengewerkt met middelbare scholen, interesse heeft de graphic novel te gebruiken. En ook de honours programma’s voor middelbare scholieren hebben interesse getoond. Zelf zouden we het nog kunnen uitwerken met interviews. We zouden graag Frits Broeyer, de man die een boek schreef over Utrecht in het verzet en ook in het verhaal van DUB naar voren kwam, wat willen vragen en ook de directeur van uitgever De Bezige Bij. Dat is de illegale uitgeverij die in Utrecht is ontstaan en nog altijd bestaat.”

Hanna: “Je kan zeggen dat we nu een basis hebben gemaakt voor dit soort onderwijs over de Tweede Wereldoorlog. Je kunt dit nog op veel manier uitbreiden. Bijvoorbeeld door het toevoegen van nieuwe scenario’s, zoals het verhaal van Trui van Lier, de student die kinderen hielp onderduiken of haar nicht Truus die een commissaris doodschoot. Maar je kunt ook eenzelfde soort graphic novel maken over andere steden.”