Universiteitshoogleraar kritisch op 'UU-pamflet' De Nieuwe Utrechtse School

Eind 2022 verscheen het boek De Nieuwe Utrechtse School: Historische traditie en hedendaagse aanpak. Het was het slotstuk van het lustrumjaar 2021 waarin 385 jaar wetenschap in Utrecht werd herdacht. Het geeft een aantal uitgangspunten weer op gebied van onderwijs en onderzoek die lezen als een missiestatement.  “In dit missieboek gaan we op zoek naar een hedendaagse invulling van de principes die ten grondslag lagen aan de historische Utrechtse School”, zeggen de samenstellers van het boek Stefan van Geelen en Megan Milota.

De auteurs noemen als gezamenlijke uitgangspunten van de oude en nieuwe Utrechtse School een focus op  het individu en diens relaties en verbindingen met de wereld om hem heen, een interdisciplinaire aanpak en het bijdragen aan de oplossing van grote maatschappelijke uitdagingen. Geelen is programmamanager onderwijs bij het UMCU en opleidingsdirecteur van de master Medical Humanities, Milota houdt zich bij de faculteit Geneeskunde bezig met de onderwijsinnovatie.

Welzijn en welbevinden
De Nieuwe Utrechtse School is in 2017 ontstaan uit een samenwerkingsverband tussen het Universitair Medisch Centrum Utrecht met de Hogeschool voor de Kunsten en de Universiteit Utrecht. Het introduceert een nieuwe kijk op de zorg en de opleiding van de zorgverleners. Dat betekent een bredere kijk op de zorg, waarbij niet alleen gefocust wordt op de individuele patiënt maar plaatst deze in een bredere context van welzijn en welbevinden in een geglobaliseerde wereld. Als in een vervuilde omgeving relatief veel mensen ziek worden, moet je ook kijken naar de oorzaken van die ziekte en wat je daaraan kan doen. Termen als planetary health of public health duiken dan op.

De ideeën van de Nieuwe Utrechtse School kregen een plek in de strategische plannen van het UMCU en de UU. Naast pubieke dialogen werd er een master ontwikkeld met de naam Medical Humanities, waarin kunst en gezondheid nadrukkelijk aan elkaar gekoppeld worden. Het gaat hierbij bijvoorbeeld over het verbeteren van communicatieve en creatieve vaardigheden, zodat professionals in de zorg zich betere leren verplaatsen in patiënten. In het boek worden hiervan concrete voorbeelden gegeven. Zo krijgen psychiatrische patiënten de mogelijkheid hun verhaal te delen in een verhalenbank over het moeten leven met psychische kwetsbaarheid. Zulke verhalen werden dan door conservatoriumstudenten muzikaal vertolkt. Het helpt de zorgprofessionals zich beter een voorstelling te maken van de beleving van hun patiënten.  

Redacteuren Stefan van Geelen en Megan Milota van het UMC Utrecht reikten op de Dag van het Onderwijs op 8 december 2022 het nieuwe boek feestelijk uit aan decaan en vice-voorzitter raad van bestuur Arno Hoes, directeur Onderwijscentrum en de rector magnificus van de UU Henk Kummeling. Foto UMCU

De mens begrijpen
De aanpak in dit boek is breder dan alleen de gezondheidszorg. Niet voor niets hebben alle decanen van de UU een bijdrage geleverd en zijn er artikelen van onderzoekers verschillende disciplines. Het stimuleren van Open Science komt in verschillende bijdragen terug als een manier om denkbeelden te delen en de interdisciplinaire samenwerking te stimuleren.   

De Utrechtse School vormt de inspiratiebron van De Nieuwe Utrechtse School. Deze school betreft een groep wetenschappers die in de periode na de Tweede Wereldoorlog furore maakten met hun fenemenologische aanpak. De groep verzet zich tegen de natuurwetenschappelijke empirisch-analytische psychologie. Om de mens te begrijpen wordt gekozen voor een meer subjectieve aanpak waarbij gekeken wordt naar de verhoudingen van de mens tot de wereld. De mens is geen object, maar moet meer empathisch benaderd worden. Bekende namen zijn de psycholoog Frits Buytendijk, de pedagoog Martinus Langeveld en psychiater Henticus Rümke. Maar ook de eerste vrouwelijke rechter Han Hudig wordt tot deze groep gerekend.

Uit de mode
De naam De Utrechtse School ontstaat als de Straatsburgse hoogleraar Jean Léauté in 1959 spreekt van een ‘l’École d’Utrecht’ vanwege de oorspronkelijke manier van deze Utrechtse wetenschappers om de psychologie en psychiatrie te vernieuwen. In zijn inleiding schrijft rector Henk Kummeling dat hun wetenschapsbeeld werd bepaald door de wens te komen tot innovatieve oplossingen voor grote maatschappelijke problemen.

Na de jaren 60 raakte De Utrechtse School steeds meer buiten beeld. Kummeling constateert in zijn voorwoord Van oude Scholen en dingen die weer terugkeren dat ook de wetenschapswereld te maken heeft met modegrillen. “De Utrechtse School raakte begin jaren 60 van de vorige eeuw uit de mode. Verklaringen ga ik daar niet voor geven. Voor mij is het veel belangrijker om te kunnen constaterendat een groot aantal uitgangspunten van de Utrechtse School destijds nu de basis vormt van een grote culturele verandering in de academische wereld.” Hij doelt hiermee met name op het concentreren op lokale regionale en mondiale vragen waar de wetenschap antwoord op wil geven en het toegankelijk maken van de resultaten door middel van open science.

Door emoties gekleurde waarneming
In een artikel in het blad De Psycholoog haalt Willem Koops, universiteitshoogleraar Ontwikkelingspsychologie en tot 2012 decaan van de faculteit Sociale Wetenschap, uit naar de koppeling die gemaakt wordt van de oude Utrechtse School. “De indruk wordt gewekt dat de Utrechtse School bij uitstek heeft gestreefd naar maatschappelijke betrokkenheid. Dat is historisch niet te handhaven. De democratiseringsbeweging uit de jaren 60 en 70 verzette zich tegen de paternalistische en bepaald niet maatschappijkritische inzet van de Utrechtse School.”  

Koops deed zelf onderzoek naar de Utrechtse School en zegt deze te waarderen. Maar hij wijst erop dat het niet voor niets is dat de beweging na de jaren 60 een zachte dood stierf. Voor hem kun je geen onderscheid maken tussen empirische en niet-empirische wetenschap, zoals Kummeling doet in zijn inleiding. “Subjectieve, door religie en emoties gekleurde waarnemingen vallen wat mij betreft buiten de wetenschap.” Hij noemt een paar voorbeelden. Voorman Buytendijk liet ooit optekenen dat er een vrouwenvraagstuk is “Niet omdat vrouwen onderdrukt worden, maar omdat er een geheim der vrouwelijkheid is.” En Buytendijks waarneming dat mensen met horizontale rimpels in het voorhoofd mensen met geringe intellectuele ontwikkeling zijn.

Misleidend
Voor Koops is het misleidend dat in dit missieboek de link naar de Utrechtse School wordt gelegd. “In het Utrechtse missieboek vinden we vrijwel niets over de problemen van de De Utrechtse School.”De Utrechtse School heeft zich weliswaar sterk gemaakt voor multidisciplinair werken, maar was in zijn ogen wetenschappelijk discutabel omdat subjectieve waarnemingen niet te vergelijken zijn met de methodische en herhaalbare waarnemingen van de empirische wetenschappen.

Veel van de zaken die de UU en het UMCU in dit boek voorstaan, zijn volgens hem niet uniek. “Zo ontstaat de indruk dat er iers bijzonders en specifieks in de Utrechtse universiteit gebeurt”, schrijft hij.  Ook andere universiteiten zijn volop bezig met open science en streven ernaar met hun onderzoek maatschappelijke oplossingen aan te dragen.

Open dialoog
Koops onderschrijft het belang van ‘bildung’ ofwel een brede academische opleiding. Maar volgens hem komt de teloorgang daarvan niet door fragmentatie en specialisatie in de moderne wetenschap, zoals De Nieuwe Utrechtse School beargumenteert, maar doordat vergaande bezuinigingen de laatste decennia hebben geleid tot studieduurverkorting.

In een reactie zeggen Van Geelen en Milota dat De Utrechtse School door verschillende internationale wetenschappers is geroemd om hun vernieuwing van de psychiatrie en psychologie. De bundel zien zij als een aanzet om deze erfenis te doordenken voor het hele gezondheidsdomein.

Zij verwijten Koops selectief te lezen en nodigen iedereen uit deel te nemen aan een open dialoog over de missie en visie van De Nieuwe Utrechtse School. Dat is in ieder geval wat Koops zegt beoogd te hebben met zijn opiniestuk.

Stefan van Geelen en Megan Milota (redactie), De Nieuwe Utrechtse School: Historische traditie en hedendaagse aanpak.2022. Hier is het boek gratis te lezen.