Waarom Utrecht Sint Maarten ook op 4 juli moet vieren, volgens hoogleraar Els Rose

We zijn in de vijfde eeuw, in de Franse stad Tours. Sint Maarten is er de eeuw ervoor bisschop geweest en binnen een paar generaties enorm populair geworden. De achtergrond van Martinus van Tours moet voor veel DUB-lezers bekend zijn: als soldaat gaf hij een deel van zijn mantel aan een bedelaar, om warm te blijven. Door wonderen die Martinus zou hebben verricht, werd hij een beroemdheid bij de bevolking van Tours en werd hij er bisschop.

Door zijn populariteit komt er een enorme pelgrimage op gang. De stad bouwt daarom rond het graf van Sint Maarten een kleine kapel, waar een nieuw centrum ontstaat met vele kloosters. Er komen gasthuizen; er ontstaat een hele economie. De kapel wordt veel te klein om alle toeristen te verwelkomen. De bisschop van dat moment laat een nieuwe kerk bouwen die ook het aanzien van de heilige waard is. Een grote basiliek. De relieken, de stoffelijke resten van de heilige, moeten worden overgebracht naar de nieuwe kerk.

Maar de sarcofaag is veel te zwaar. Hoeveel mensen de werkers van dienst er ook bijvragen, er is geen beweging in de stenen kist te krijgen. De mannen bidden, vasten, bidden, vasten en hopen op wonderen. En dan ineens: een wijze, oude man, verschijnt voor hen. Is het de geest van Sint Martinus zelf? Niemand die het weet. De man zegt: ‘Jullie zitten op de verkeerde datum te sjorren. Jullie moeten het op 4 juli doen, de dag waarop Martinus bisschop van Tours werd. Dan zal de kist licht zijn en het gemakkelijk kunnen.’ En ja hoor, bij de nieuwe poging op 4 juli lukt het.

Dit is één van de wonderverhalen die door Gregorius van Tours, bisschop in de tweede helft van de zesde eeuw, zijn vastgelegd en bewaard zijn gebleven. 4 Juli zal een kerkelijke feestdag worden, waarbij dus niet het sterven van een heilige wordt herdacht, maar veel meer wat hij voor de stad heeft betekend. Ook in Utrecht, waarvan Sint Maarten de beschermheilige is, wordt het Sint Maarten Zomerfeest gevierd.

Gelukkige stad
Terug naar het heden. Als hoogleraar en Sint Maartenkenner Els Rose hoort dat het 900-jarig bestaan van de stad Utrecht gevierd wordt, denkt ze: ‘Dit is een unieke gelegenheid om het stadsfeest van Sint Maarten weer te vieren.’ Het wordt een onderdeel van haar NWO-Vici-project Spreken over burgerschap in de vroege middeleeuwen.

Els Rose. Foto: Universiteit Utrecht

Er komt een publieksboek over hedendaagse vieringen van Sint Maarten: Het wonder van Sint Maarten. Utrecht, een gelukkige stad, dat op 4 juli wordt overhandigd aan de Commissaris van de Koning in de provincie Utrecht en aan de stad Utrecht. Daarnaast dragen studenten van meerdere studies bij aan een publiekstentoonstelling over Sint Maarten en de stad Utrecht, te zien in de Domkerk. De grootste onderdelen van het zomerfeest: een symposium over Sint Maarten en optredens van het Gregoriaans Koor Utrecht, dat muziek van Bisschop Radboud van Utrecht (899-917) ten gehore brengt. De bisschop componeerde deze muziek voor het Zomerfeest van Sint-Maarten.

De muziek is opgetekend in een bijzonder en kostbaar twaalfde-eeuws manuscript, in het bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Het boek werd gemaakt rond 1122, de tijd waarin Utrecht stadsrechten verwierf. De muziekteksten daarin zijn ontleend aan Radbouds eigen wonderverhaal waarmee hij bijdroeg aan de Sint Maarten-hype in Utrecht.

Radboud beschrijft een verhaal dat zich in het jaar 903 zou hebben afgespeeld. Door een aanval van de Vikingen staan de stadsmuren op instorten. Vrouwen, ouderen en kinderen roepen de hulp in van de heilige en halen daarvoor het kistje met relieken van Sint Maarten uit zijn graf. Het schijnt dat als de Vikingen dat zien, zij op de vlucht slaan. Niet zozeer vanwege die relieken, maar meer door het grote vertrouwen dat de burgers uitstralen.

Kinderliedjes
Op basis van melodieën van Radboud zijn door de Utrechtse dichter Ruben van Gogh ook kinderliedjes geschreven die op 4 juli gezongen worden door scholieren van zes Utrechtse basisscholen. Het Sint Maarten Zomerfeest is een veelzijdig programma in de Domkerk en het Academiegebouw, waar Els Rose veel belangstelling voor verwacht. Dat Sint Maarten zo’n belangrijke rol speelt in het hedendaagse Utrecht, is iets dat pas in de jaren 90 gegroeid is, vertelt de hoogleraar.

“Het is een heruitgevonden traditie. Dat kinderen langs de deuren gaan op 11 november, gebeurt al langer, maar dat aantal is sinds die tijd wel toegenomen. En sinds 2011 is ook de eerste echte parade geweest, vanaf dat moment een jaarlijks terugkerend evenement. De stad Utrecht identificeert zich graag met Sint Maarten, die staat voor verbinding en saamhorigheid. Je ziet dat ook FC Utrecht zich met Sint Maarten verwant voelt. De club lanceerde het Sint-Maartenpact, waarbij ze seizoenkaarthouders de mogelijkheid bieden om samen te betalen voor de kaarten van minder vermogende fans. Ook zie je dat de voetbalclub naar het strijdvaardige van Sint Maarten verwijst in reclame-uitingen. Utrechters vinden Sint Maarten bij de stad passen, het is bij hun identiteit gaan horen.”

Foto: Wikimedia.com

Sint Maarten-gevoel
Wat de laatste keer is dat het Zomerfeest van Sint Maarten in Utrecht is gevierd? Els Rose kan het niet met zekerheid zeggen. Duidelijk is wel dat de Reformatie een grote rol heeft gespeeld. “Na de Reformatie gingen veel van de katholieke kerken over naar de protestanten. Omdat de protestanten niet zo’n uitgebreide liturgie hadden als de katholieken, hadden ze de kerken niet zo hard nodig. De Janskerk werd bijvoorbeeld een stadsbibliotheek. Ook katholieke tradities sneuvelden onder invloed van het protestantisme. De folklore van langs de deuren gaan op 11 november bleef bestaan, maar het Zomerfeest werd niet meer gevierd."

Of het zomerfeest van komend weekend het begin is van een terugkerende traditie? “Wellicht”, zegt Els Rose. “Het Sint-Maarten-gevoel kan nog groeien in deze stad, maar dat zit ‘m vooral in de educatie. Door corona-achterstanden zijn er veel basisscholen die niet aan ons programma konden meedoen. Daar ligt de prioriteit niet. Daarom zijn we bezig met een educatieproject, zodat kinderen de verhalen van Sint Maarten te horen krijgen en daar van kunnen leren.” Voor een Latinist is op dit vlak in Utrecht nog heel veel werk te doen, weet Rose. “Utrecht brengt het verleden steeds meer in beeld. Kijk naar het Domplein, waar de contouren van het Romeinse Castellum zichtbaar zijn en waar je in DOMunder archeologische ruïnes kunt bezichtigen. Er zijn nog heel veel verhalen te vertellen. Verhalen die in middeleeuwse handschriften zijn opgetekend.”

Energie
De hoogleraar kijkt terug op een samenwerkingsproject dat “ongelooflijk veel energie geeft’”. “Koorleden, tekstschrijvers, zangers, kinderen. Iedereen heeft een eigen inbreng. De Martinusklok in de Domtoren zal geluid worden en musea stelden beeldmateriaal ter beschikking voor het boek. Dat is helemaal in de geest van Sint Maarten.” Zelf laat de wetenschapper Sint Maarten weer even rusten. “Ik werk volgens het drieslagstelsel uit de middeleeuwse landbouw. Van de drie velden die je hebt, zaai je twee velden in en laat je één veld braak liggen. Elk jaar wissel je. Het is nu tijd voor andere thema’s.” Dus wil je een Sint Maarten Zomerfeest meemaken? Dan is dit je kans. Het volgende kan zomaar even op zich laten wachten.

Meer informatie over het Sint Maarten Zomerfeest en het programma van zondag 3 en maandag 4 juli