Wat een condoomverkoopster uit 1713 ons leert over tolerantie in het heden

Tijdens een interactieve voorstelling, die zaterdagavond in de bibliotheek aan de Neude plaatsvindt, worden opnames vertoond van acteurs die drie historische figuren uit de Utrechtse geschiedenis vertolken. De levensverhalen van de drie raken aan het begrip tolerantie. Ter afsluiting van hun verhalen vragen ze hun toehoorders dan ook: hoe zit het eigenlijk met de tolerantie in jullie tijd?

Die vraag dient als uitgangspunt voor een breed gesprek over verdraagzaamheid. Bezoekers kunnen op hun telefoon reageren op stellingen en zelf nieuwe stellingen aandragen. Dat doen ze anoniem, hoewel ze naderhand ook fysiek nog met elkaar in gesprek kunnen.

Interessante interactie op het Domplein
De tolerantiecarrousel begon ooit met de aanvraag van subsidie voor een project over de geschiedenis van het Domplein. “Het was een aanvraag die het Domplein als een virtuele agora wilde neerzetten”, zegt voormalig UU-student Tim Overkempe, die vanuit het vak Living Pasts bij de totstandkoming van de carrousel betrokken was. Hij vervolgt: “De agora, dat was de marktplaats van de oude Grieks-Romeinse samenleving. Mensen kwamen er samen om te discussiëren over allerlei maatschappelijke thema’s, maar het was ook een plek waar mensen vaak langsgingen, een centrale plek. Er zijn dus allerlei interessante interacties, en wij vonden dat het Domplein daar eigenlijk een heel goed voorbeeld van is.”

Hoewel het project een aantal transformaties doormaakte voor het de vorm kreeg die het nu heeft, zijn op het Domplein nog altijd veel van de thema’s terug te vinden die centraal staan bij de Tolerantiecarrousel. Tim: “Ik ben me gaan bezighouden met de monumenten die daar waren en toen viel me op dat er een sodomiemonument zit. Dat is bijvoorbeeld zo’n interessant thema waarvan de normen en waarden tegenwoordig sterk zijn veranderd ten opzichte van de tijd waarin dit speelde - de 18de eeuw.” Naast het sodomiemonument is ook de Unie van Utrecht uit 1579 een belangrijk aanknopingspunt. Die overeenkomst werd getekend in het huidige Academiegebouw en legde als een van de eerste Westerse documenten de vrijheid van godsdienst vast.

Gekomen om te blijven
Dat het project uiteindelijk uitgroeide tot de Tolerantiecarrousel heeft volgens hoogleraar Toine Pieters, docent bij Living Pasts en een van de initiatiefnemers, te maken met een werkwijze die zich laat kenmerken door continue evaluatie: “Het zijn allemaal dingen die samenkomen, die hebben wij van tevoren niet per se zo bedacht, want het is constant: co-creatie, co-design en iteratie.” Zo werden bijvoorbeeld ook de historische figuren van de carrousel gevonden: “Opeens kwam het project Gekomen om te blijven langs. Dat zijn negenhonderd portretten van mensen uit de geschiedenis die naar Utrecht gekomen zijn om te blijven.”

Met Gekomen om te blijven, een project ter gelegenheid van de 900ste verjaardag van Utrecht, kregen de makers van de carrousel een grote hoeveelheid historisch materiaal tot hun beschikking, die tal van mogelijkheden bood. “We hebben telkens geprobeerd een interessant perspectief te bieden, maar ook een herkenbaar figuur te kiezen, dus niet alleen maar de mensen van adel, de hoge piefen, maar juist de minder bekende Utrechters, historisch gezien”, zegt Tim daarover. Zo werd de edelvrouw Anna Maria van Schurman, die als eerste vrouw in Nederland aan een universiteit studeerde, uiteindelijk geen onderdeel van de carrousel, maar Maria Ruysch, een non die Gein ontvluchtte vanwege een anti-katholieke geuzenopstand wel.

Personen uit de Tolerantiecarrousel

De anonieme condoomverkoopster
De zoektocht naar minder bekende Utrechters leidt ook tot de keuze voor een anonieme condoomverkoopster. “Het is heel moeilijk om onderzoek te doen naar de lagere klassen en de gemarginaliseerde groepen in de geschiedenis, dat is een van de grootste uitdagingen”, maar, zo vervolgt Tim, “in dat stadium van het project wisten we dat we genoeg van haar wisten om haar als karakter in te zetten”. Er was wel nog de optie om de anonieme condoomverkoopster een naam toe te bedelen, maar daar zagen de makers van de carrousel van af: “We hebben erover zitten twijfelen haar een naam te geven, maar eigenlijk paste dit juist heel goed, want zij wilde anoniem blijven, dat zat al in het karakter.”

Anonimiteit speelt niet alleen een rol bij de historische figuren zelf. Een belangrijk deel van de voorstelling is het gesprek dat de aanwezigen online anoniem met elkaar voeren. “We kijken naar vroeger als inspiratie, naar nu en de toekomst als gesprek”, zegt Simon Dirks daarover. Hij is als ontwikkelaar artifial intelligence betrokken bij Living Pasts en de Tolerantiecarrousel. De gesprekken die aan de hand van de carrousel gevoerd worden slaan terug op het doel om een digitale ontmoetingsplaats te creëren: “We zochten naar een manier om een virtuele agora te simuleren waar iedereen iets kan delen.”

Artificiele gesprekken
Voor het virtuele gesprek wordt tijdens de Tolerantiecarrousel het systeem Polis gebruikt, dat eerder bijvoorbeeld in Taiwan werd ingezet voor een volksraadpleging over Uber. Dirks: “Ik was aan het ontwerpen en het schetsen met de gedachte: hoe zorgen we dat wij niet alleen aan het sturen zijn, maar dat mensen meedoen met een dialoog? Toen we daarmee bezig waren, had ik het gevoel dat we eigenlijk Polis opnieuw aan het uitvinden waren.”

Hoewel het team achter de carrousel het een geschikt systeem vond om mee te werken, is er sinds de eerste uitvoering, afgelopen mei tijdens de Rebo Impact Night, veel getweakt. “Het is er nog niet wat mij betreft, maar het is de vraag of het er ooit helemaal is”, zegt Dirks daarover. Ontevreden is hij niet: “De enige manier om zoiets goed te laten werken, is door het te proberen.”

Onderzoeksdata
Omdat bezoekers op allerlei stellingen kunnen reageren, genereert De Tolerantiecarrousel data die later weer in onderzoek gebruikt kan worden. Dirks: “We verzamelen informatie, stellingen, en een deel van wat interessant is zit in: wat zijn nou de stellingen die mensen delen? Ze kunnen namelijk van alles delen. En vervolgens is de vraag: hoe reageren mensen daarop? Die informatie hebben we, en die is ook echt voor onderzoeksdoeleinden bedoeld op dit moment.”

Het doel is uiteindelijk om in de reacties van mensen patronen te herkennen. De vraag is daarbij, zegt Dirks, of er aan de hand van die patronen een betere manier te vinden is om het gesprek aan te gaan: “Kunnen we die als uitgangspunt gebruiken om een effectief, open en veilig gesprek ‘in het echt’ te beginnen?” Wie tijdens de Nacht van de Utrechtse Geschiedenis aanwezig is bij de Tolerantiecarrousel draagt dus niet alleen bij aan de ontwikkeling van de carrousel zelf, maar ook aan onderzoek naar het openbare debat. Dirks: “Uiteindelijk willen wij consensus proberen te bereiken, en dat is niet iets makkelijks.”

Dit is er nog meer te doen tijdens de Nacht van de Utrechtse Geschiedenis

De Tolerantiecarrousel is niet de enige activiteit waar medewerkers van de UU tijdens de Nacht van de Utrechtse Geschiedenis een bijdrage aan leveren. Zo geeft hoogleraar Beatrice de Graaf in de bieb aan de Neude, waar ook de Tolerantiecarrousel plaatsvindt, een lezing over haar essay voor de Maand van de Geschiedenis.

Ook het Utrechts Archief, waarmee de Tolerantiecarrousel nauw heeft samengewerkt, opent gedurende de avond haar deuren. De tentoonstellingen, waaronder Gekomen om te blijven, kun je daarom bij hoge uitzondering ook ‘s avonds bezichtigen. Daarnaast zijn er lezingen en een schrijfcafé. Vanaf het Utrechts Archief vertrekt bovendien een aantal stadsgezichtentours en stadswandelingen.

Voor muziek kun je terecht in de Domkerk, waar het Utrechtse duo Solo een optreden geeft. Verder valt de kerk, die de hele avond in duisternis gehuld zal zijn, met zaklamp te verkennen.

Het volledige programma is te vinden op de site van de Nacht van de Utrechtse Geschiedenis.