‘Wetenschapper moet zich opstellen als kritische vriend’

Zijn onderzoekers fact checkers, uit op pure data, of willen ze een maatschappelijke beweging in gang zetten? Tijdens de conferentie Making a Difference: Societal Impact through Collaborative Research zei de kersverse rector Wilco Hazeleger het een grote uitdaging te vinden hoe universiteiten zich zouden moeten verhouden met de wereld er omheen. 

De rector opende de tweedaagse bijeenkomst van de Utrecht Dataschool waar wetenschappers van over de hele wereld, van universiteiten en hogescholen en medewerkers van verschillende bedrijven en publieke organisaties. Zij bespraken maandag en dinsdag hoe wetenschap concreet kan bijdragen aan een betere maatschappij.

“Als universiteit staan we niet buiten de maatschappij”, hield Hazeleger het publiek voor. ”We maken er deel van uit. Dat maakt het complex om als wetenschapper je positie binnen dit maatschappelijk veld te bepalen, want je wil de resultaten van onderzoek laten zien en invloed hebben.”

Initiatiefnemer Mirko Schäfer van de Utrecht Dataschool juicht het toe dat wetenschappers zich mengen in het maatschappelijke debat. “Vaak ziet men de wetenschappers als ‘factcheckers’, maar dat is voor mij niet genoeg. We kunnen een meer zichtbare rol spelen in het aanpakken van problemen. Bovendien betekent samenwerking dat we beter inzicht krijgen in de actuele problemen.”

Wetenschap produceert kennis. De vraag is wat je daarmee doet. Draag je die kennis over aan bestuurders en politici en laat je hen bepalen wat ermee gedaan wordt. Of moet de rol van de wetenschapper actiever zijn? 

Als het gaat om klimaatonderzoek, nemen steeds meer wetenschappers stelling. Ze waarschuwen voor de gevolgen als er geen drastische maatregelen worden genomen, komen met concrete maatregelen en nemen soms een activistische houding aan. Door een deel van de samenleving worden ze gezien als ‘drammers die een mening opdringen’. 

Mirko Schäfer wil een meer zichtbare rol van de wetenschap in de samenleving, foto DUB

“Het idee dat een wetenschapper politiek neutraal en onafhankelijk is, is al lang achterhaald”, stelt de Ierse geograaf Rob Kitchin in eerste gastspreker van de conferentie. “Je moet als wetenschapper laten zien waar je staat en hoe je daar gekomen bent. Dat is transparant. Je kunt niet beweren dat jouw onderzoek de enige waarheid in pacht heeft.”

Kitchin onderscheidt verschillende type onderzoek en daarbij ook verschillende soorten houdingen van wetenschappers. Je hebt de wetenschap die gaat voor de instrumentele kennis, de publicaties die vooral gericht zijn op vakgenoten en terechtkomen in wetenschappelijke tijdschriften. 

Daarnaast ziet hij de reflectieve kennis, die meer toegepast is en zich richt op de maatschappij. Met name voor die laatste groep is de opstelling van de wetenschapper belangrijk. Op welke manier heeft jouw boodschap de meeste impact? Is dat die van de onafhankelijke onderzoeker die zich beperkt tot het geven van de feiten of die van de activist die op basis van het onderzoek een duidelijk beeld heeft welke veranderingen nodig zijn en zich daar sterk voor maakt? Kitchin heeft zelf de voorkeur voor een derde variant: de onderzoeker die zich opstelt als de ‘kritische vriend’. 

De kritische vriend participeert in het project, luistert goed naar de wensen van de organisatie en stelt op basis van zijn onderzoek en expertise de kritische vragen om het project in goede banen te leiden. Hij is deelnemer en probeert van binnenuit impact te verwerven. 

Rob Kitchin tijdens zijn lezing op de Impact conferentie, foto DUB

Als voorbeeld noemt Kitchin een groot project in Dublin waarbij de stad allermogelijke gegevens samenbrengt op het gebied van huisvesting, van luxe koopwoningen tot aan de verblijfplaatsen van de daklozen. “Hoe doe je dat op een verantwoorde manier en welke conclusies kun je trekken uit de beschikbare gegevens? Je streeft naar een ideale wereld en de gegevens kunnen helpen om stappen in die richting te zetten.”

De boodschap van Kitchin: “Zorg dat je aanwezig bent. ‘You need to be in the room.’ Dan weet je wat er speelt en heb je invloed. Als je actief met organisaties samenwerkt, bouw je een netwerk op waar je later profijt van zult hebben. Daarbij moet geduldig zijn, bereid zijn compromissen te accepteren en wachten op het goede moment om je kritische informatie voor te leggen.”

Vanuit de zaal kwam de vraag of je vanuit dat perspectief met iedereen kunt samenwerken. Denk bijvoorbeeld aan de fossiele industrie, die de aanwezigheid van de wetenschapper gebruikt om naar de buitenwereld te tonen dat ze bereid zijn tot verandering, maar er in feite achter de schermen niet veel van aantrekken, het zogeheten greenwashing. 

Kitchin beaamde dat dit een probleem kan zijn. “Je zult als wetenschapper altijd de voor- en tegens moeten afwegen. En soms kan je dan besluiten om niet samen te werken. Als je het idee hebt dat jouw bijdrage geen positief effect heeft op een betere samenleving.”