Dit zijn de winnaars van de Nobelprijzen 2024

In oktober 1999 kregen studenten en medewerkers van de UU taart. De Utrechtse fysici Martinus Veltman en Gerard ’t Hooft hadden de Nobelprijs voor Natuurkunde gewonnen. De feestelijkheden vinden sindsdien elk jaar aan andere universiteiten plaats. In 2016 nog in Groningen vanwege de Scheikunde-prijs van Ben Feringa. Dit jaar gaan de prijzen vooral naar Amerikaanse mannelijke wetenschappers. 

Met de bekendmaking van de winnaars van de prijs voor Economie kwam maandag een einde aan het Nobelprijzencircus voor 2024. De Nobelprijs voor Economie is in feite geen echte Nobelprijs, want deze werd niet door Alfred Nobel bedacht. De eerste uitreiking vond pas plaats in 1969 en werd georganiseerd door de Zweedse centrale bank.

Daron Acemoglu, Simon Johnson en James A. Robinson, drie Amerikaanse onderzoekers van Turkse en Britse komaf, bleken dit jaar de gelukkigen. Het drietal is in Utrecht niet onbekend, zeker niet bij onderzoekers van het strategisch thema Institutions for Open Societies. Acemoglu werd in 2008 benoemd tot eredoctor van de UU, erepromotoren waren toen de hoogleraren Garretsen en Kool. In 2014 hield Harvard-hoogleraar Robinson de rede bij de Opening van het Academisch Jaar.

De drie Amerikansen onderzochten hoe arme koloniën rijker werden en rijke koloniën armer. Op de lange termijn heeft dat te maken met de instituties die de Europeanen in hun koloniën overeind lieten of juist introduceerden, toont hun werk aan. 

Een sterke rechtsstaat en democratie blijken goed voor de welvaart. Bovendien is het voor landen niet makkelijk om een systeem van uitbuiting te veranderen. 

Het is een interessante keuze van het Nobelprijscomité nu populistische partijen in het Westen aan de stoelpoten van de rechtsstaat en democratie zagen. Deze politici zetten dus de welvaart op het spel. 

Vrede en Literatuur
De Nobelprijs voor Vrede ging vrijdag naar de Japanse organisatie Nihon Hidankyo die zich richt op het tegengaan van het gebruik van kernwapens. Het zijn deels overlevenden van de bombardementen op de Japanse steden Nagasaki en Hiroshima – de enige aanvallen met atoombommen tot nu toe - die de boodschap uitdragen. 

Donderdag werd bekendgemaakt dat de Nobelprijs voor de Literatuur dit jaar naar de Zuid-Koreaanse auteur Han Kang gaat. Volgens de jury verdient zij de prijs vanwege haar “interne poëtische proza, dat de confrontatie aangaat met historische trauma’s en de kwetsbaarheid van het menselijk leven blootlegt”. 

Kang brak in 2016 door met het boek De Vegetariër over een vrouw die eerst besluit geen vlees meer te eten en later om een boom te worden. Voor dat werk kreeg ze de internationale Man Booker-prijs.

Scheikunde
De Nobelprijs voor Scheikunde ging woensdag naar de grondleggers van computerberekeningen en kunstmatige intelligentie waarmee wetenschappers complexe structuren van eiwitten voorspellen.

De Amerikaan David Baker presenteerde in 1998 software die de structuur van eiwitten kon voorzien en omgekeerd: je kon een structuur invoeren en dan gaf het computerprogramma de ‘code’ van het eiwit.

Doordat het nu mogelijk werd om eiwitten te ontwerpen, konden andere onderzoekers later bijvoorbeeld de vaccins tegen het coronavirus ontwikkelen. Ook die bestaan uit bepaalde eiwitten.

De Utrechtse eiwitonderzoeker Danny Sahtoe, verbonden aan het Hubrecht Instituut, werkte als postdoc in het lab van Baker in de VS. Tijdens de Avond van de Nobelprijzen van de KNAW gaf hij uitleg over het onderzoek van Baker.

De andere helft is voor de Britse computerwetenschappers Demis Hassabis and John Jumper, die bij Google werken en generatieve AI gebruikten om de structuur (de vorm) van miljoenen proteïnen te voorspellen op basis van reeksen aminozuren.

Deze reeksen zijn lang en de voorspelling van de vorm is erg moeilijk, zelfs voor computers. Er was een jaarlijkse wedstrijd voor programma’s die een poging deden om de vorm van de eiwitten te voorspellen.

Hassabis ontwikkelde het programma AlphaFold, dat in 2018 andere programma’s ver achter zich liet: de kans op een goede voorspelling ging van 40 naar 60 procent. Jumper wist dit programma nog sterk te verbeteren: in 2020 bleken de resultaten verbluffend en kon de jaarlijkse wedstrijd worden opgedoekt.

Natuurkunde
Zonder John Hopfield en Geoffrey Hinton waren fenomenen als gezichtsherkenning, zelfsturende auto’s en ChatGPT er (nog) niet geweest. Voor hun baanbrekende werk in de kunstmatige intelligentie kregen de twee onderzoekers dinsdag de Nobelprijs voor de natuurkunde.

De twee speelden volgens het Nobelprijscomité een doorslaggevende rol in de ontwikkeling van AI dankzij hun werk aan kunstmatige neurale netwerken. Deze netwerken zijn geïnspireerd op de menselijke hersenen. 

De Amerikaan Hopfield vond het interessant dat het menselijke geheugen eigenlijk een rommeltje is. Het ene woord doet aan het andere denken, het ene plaatje roept een ander plaatje in herinnering, bepaalde dingen lijken op elkaar, maar hoe werkt dat?

In de jaren 80 ontwikkelde hij een manier om patronen te herkennen in opgeslagen data: het Hopfield-netwerk. Dit netwerk functioneert als een associatief geheugen en is opgebouwd uit kunstmatige neuronen.

De Brits-Canadese Hinton ging weer een stap verder. Hij gebruikte inzichten uit de statistische natuurkunde – die bijvoorbeeld grote hoeveelheden atomen kan beschrijven – om computers te leren hoe ze patronen kunnen herkennen.

Zoals een kind snel leert wat een zoogdier of een auto is, zo kan een computer dat inmiddels ook vrij goed leren. Het gaat erom dat de ‘machine’ nieuwe voorbeelden van hetzelfde begrip leert herkennen.

Geneeskunde
Voor de ontdekking van micro-RNA kregen twee Amerikaanse onderzoekers vorige week maandag al de Nobelprijs voor de geneeskunde en fysiologie. Zij gaven antwoord op de vraag: hoe snappen lichaamscellen wat ze moeten doen?

De laureaten zijn Victor Ambros and Gary Ruvkun, die een bepaald soort moleculen in lichaamscellen hebben blootgelegd: kleine stukjes RNA, die de aanmaak van eiwitten reguleren.

Het gaat om een nieuw en onverwacht mechanisme, zegt het Nobelprijscomité, dat onder meer inzicht biedt in het ontstaan van kankercellen. Bij deze cellen gaat er vaak iets verkeerd met het micro-RNA.

Het DNA in de celkern bevat de code van erfelijke eigenschappen van mensen (en andere levende wezens). Een interessante vraag is hoe deze code wordt afgelezen. Dat gebeurt met messenger-RNA, een ‘boodschapper’ die de code als het ware vertaalt en meeneemt naar de rest van de cel om de aanmaak van bepaalde eiwitten te starten.

 Maar je hebt niet altijd de hele code nodig: een darmcel doet iets anders dan pakweg een huidcel of levercel. Het ontdekte micro-RNA reguleert welke stukjes messenger-RNA aan de slag kunnen of hoeveel eiwit er mag worden aangemaakt.

De winnaars van de Nobelprijzen ontvangen of delen samen 11 miljoen Zweedse kronen, omgerekend 967.000 euro. Daarnaast ontvangen ze een oorkonde en een gouden medaille met het gezicht van Alfred Nobel erop.