Wat staat er op het spel voor het hoger onderwijs?

Volgens de laatste Peilingwijzer wordt de VVD weer de grootste partij in de Tweede Kamer, op de voet gevolgd door Nieuw Sociaal Contract. Er kan dus zomaar een rechts-nationalistisch kabinet komen, bijvoorbeeld met gedoogsteun van PVV en BBB.

Maar de linkse en progressieve partijen kunnen natuurlijk een eindsprint inzetten. In dat scenario wordt GroenLinks-PvdA alsnog de grootste en pakken VVD en NSC iets minder zetels dan gepeild.

HOP. Bron: Peilingwijzer, gemiddelde van hoge en lage uitslag. NB: dit telt op tot 151 zetels.

In beide scenario’s speelt BBB een belangrijke rol. Die partij is de grootste in de Eerste Kamer, dus wat de uitslag van de komende verkiezingen ook wordt, het nieuwe kabinet moet sowieso rekening houden met Caroline van der Plas.

Engelstalig onderwijs
Er zijn veel buitenlandse studenten in Nederland en sommige partijen vinden dat niet fijn. Ze geven deze studenten de schuld van problemen op de woningmarkt en hechten weinig geloof aan verhalen over het belang van internationalisering voor de Nederlandse economie en de krimpregio’s.

In de aanloop naar de verkiezingen werd Pieter Omtzigts standpunt steeds harder: NSC wil helemaal geen Engelstalig onderwijs meer aan de universiteiten. De VVD kan daar een eind in meegaan: die partij wil 400 miljoen euro bezuinigen door alle bacheloropleidingen weer Nederlandstalig te maken, met een uitzondering voor de technische universiteiten. Zulke ideeën steunt de PVV graag. BBB wil eveneens de toestroom van buitenlandse studenten beperken, behalve als ze een ‘meerwaarde’ hebben voor de economie.

Dus pakken donkere wolken zich samen boven de Universiteit Maastricht, waar meer dan de helft van de studenten uit het buitenland komt. Ook de Universiteit van Amsterdam moet opletten. Daar is een op de drie studenten nu internationaal. De technische universiteiten blijven waarschijnlijk buiten schot.

Maar zo’n kabinet moet eerst nog een wetsvoorstel schrijven en in debat gaan met de Tweede Kamer. Misschien blijven er meer uitzonderingen mogelijk, bijvoorbeeld voor internationaal recht en de hotelschool. Bovendien komt er een overgangsperiode, dus het kan jaren duren voordat de bijl valt. Wie weet zijn we dan alweer een regeerperiode verder.

Ook de SP hamert op Nederlandstalig onderwijs en het inperken van studiemigratie. Maar de meeste linkse en progressieve partijen zien een andere toekomst voor zich. De internationale taal van de wetenschap is nu eenmaal het Engels en we moeten over de landsgrenzen heen kijken, vinden ze. Bovendien ligt er al een genuanceerd voorstel van minister Dijkgraaf om de toestroom van buitenlandse studenten ‘in balans’ te brengen, bijvoorbeeld met oog voor regionale verschillen en meer toezicht om het nut van anderstalig onderwijs.

Bezuinigingen
De VVD wil 1,3 miljard euro bezuinigen op het hoger onderwijs en onderzoek, bijvoorbeeld door de sectorplannen te schrappen. Ook de starters- en stimuleringsbeurzen voor docenten en onderzoekers moeten eraan geloven. Het terugdringen van het aantal buitenlandse studenten in de bacheloropleidingen zou nog eens 400 miljoen euro schelen. Hier bovenop wil de partij ook de resterende miljarden van het Nationaal Groeifonds wegsnoeien, waarmee onderzoek en onderwijsvernieuwing voor economische groei op langere termijn wordt betaald (zoals het Nationaal Onderwijslab AI, bijscholing van leraren en het ‘Deltaplan Valorisatie’).

NSC houdt de financiële kaarten tegen de borst. In het verkiezingsprogramma staat wel dat een “substantieel budget voor fundamenteel wetenschapponderzoek en kennisvalorisatie” van belang is. Ook steunt de partij de sectorplannen voor universiteiten en de startersbeurzen voor jonge onderzoekers.

Maar ja, wat is een ‘substantieel budget’? Als VVD en NSC een compromis gaan sluiten, komt er waarschijnlijk geen geld bij en die bezuiniging op de bacheloropleidingen is dan haast niet meer te vermijden. Misschien wil NSC, in het kader van stabiel bestuur, iets meer van het huidige beleid overeind houden, maar dat moet nog blijken aan de onderhandelingstafel.

Beide partijen willen bovendien het bedrijfsleven sterker bij het wetenschappelijk onderzoek betrekken. NSC wil speciale aandacht schenken aan kennisgebieden zoals fotonica, kwantumtechnologie, kunstmatige intelligentie en medische technologie. Ook ‘klimaattechnologie’ staat op de agenda. Een nieuwe verschuiving van geld naar bèta en techniek lijkt dus in de sterren geschreven – net als vier jaar geleden al gebeurde.

Tenzij de linkse en progressieve partijen alsnog de overwinning pakken. D66, GroenLinks-PvdA en Volt willen juist miljarden euro’s extra aan onderwijs en onderzoek besteden. Ze zijn blij met de investeringen van de afgelopen regeerperiode en willen die doorzetten. Het is een flink verschil.

Financiën studenten
Zelfs de VVD wil inmiddels niet meer tornen aan de basisbeurs voor studenten, dus die zal na de verkiezingen wel overeind blijven. Maar hoger hoeft de beurs niet te worden, menen de liberalen. NSC zegt er weinig over. Wel pleitte Omtzigt de afgelopen jaren voor een energietoeslag voor studenten, wat de regering steevast wegwimpelde.

Linkse en progressieve partijen zijn ruimhartiger. Dit jaar is de basisbeurs voor uitwonende studenten verhoogd vanwege de inflatie en dat willen bijvoorbeeld D66 en GroenLinks-PvdA graag zo houden. Ook SP en Partij voor de Dieren willen de beurs verhogen.

Sowieso willen de linkse partijen graag studenten steunen. “Iedereen die dat wil en kan moet zonder belemmeringen, en zonder zichzelf in de schulden te steken, kunnen studeren”, zoals de SP het samenvat.

De verwachting: een rechts kabinet zal de basisbeurs waarschijnlijk ongemoeid laten, maar niet verhogen. Een kabinet over links wil de financiële positie van studenten verbeteren. BBB zal geen hindernis zijn: die wil de beurs verhogen “indien blijkt dat deze te laag is”.

Pechgeneratie
Een ruime meerderheid van de Tweede Kamer wil de rente voor de ‘pechgeneratie’ bevriezen op het niveau van 2023, maar Omtzigt en de VVD stemden als enigen tegen. Wel wil NSC tien jaar lang de rente voor studenten van de pechgeneratie “zeer laag” houden. Daartoe wil de partij snijden in de belastingvoordelen voor expats (waartoe ook buitenlandse docenten en onderzoekers behoren).

En meer zit er waarschijnlijk niet in het vat. “We bezien de mogelijkheden om deze studenten nog verder tegemoet te komen”, schrijft NSC over de pechgeneratie van het leenstelsel, maar over ruimhartige compensatie wordt niet gesproken.

Daarvoor moet je aan de linkerkant van het politieke spectrum zijn. Ook BBB wil een “eerlijke compensatie” voor de pechgeneratie.

Collegegeld
En het collegegeld? Voor tekortvakken wil de VVD het tarief verlagen, zodat het goedkoper wordt om te kiezen voor verpleegkunde of ict dan voor pakweg filosofie of psychologie. NSC schrijft er niets over, maar wil wel het collegegeld voor studenten van buiten Europa flink verhogen.

Partijen op de linkerflank wil het onderwijs graag goedkoop en toegankelijk maken, dus die pleiten sneller voor algehele collegegeldverlaging. Misschien steunen ze een verlaging voor bepaalde disciplines (zoiets heeft de SP weleens gezegd), maar dan vooral omdat ze studeren in het algemeen goedkoper willen maken.

Woke
Gaan de rechtse krachten ook invloed hebben op het woke-gedachtegoed (of de strijd ertegen) aan de universiteiten? Zulke debatten doen wel stof opwaaien, maar meestal hebben ze weinig gevolgen. Allerlei PVV-moties op dit vlak zijn bijvoorbeeld weggestemd, ook door VVD en Omtzigt. Zij zijn bovendien, in het algemeen, tegen discriminatie en willen zich niet te veel met de inhoud van het onderwijs bemoeien.

DENK diende vorig jaar een motie in over de behoefte aan “inclusieve en toegankelijke stilteruimtes”. De regering zou de koepelorganisaties van het onderwijs moeten vertellen dat hier behoefte aan bestaat. VVD en Omtzigt stemden voor, terwijl bijvoorbeeld BBB en PVV ertegen waren.

Maar uiteindelijk heeft de regering hier niet zoveel mee te maken. Universiteiten en hogescholen kunnen op dit gebied zelf hun koers uitstippelen en bijvoorbeeld diversity officers aanstellen en stilteruimtes inrichten. Of ze doen dat niet, maar daar hebben de Tweede Kamerverkiezingen weinig invloed op.

Onderhandelingen
Tijdens een verkiezingsdebat over kennis prees VVD-staatssecretaris Christianne van der Wal deze maand haar collega, D66-minister Robbert Dijkgraaf. “Dat is een fantastische minister van Onderwijs. Dat meen ik echt. Die bereikt wat, die staat ervoor in de volle breedte."

En toch wil haar partij bijna al zijn beleid tenietdoen. De investeringen in onderzoek verdwijnen weer, vaste contracten in de wetenschap staan op de tocht en zelfs innovatie voor de langere termijn kan de partij niet bekoren.

Is het soms tactiek? Hoog inzetten voor de onderhandelingen met scheutige partijen? De vorige keer, met D66 in de coalitie, kwamen toch nog forse investeringen. Het is de vraag wat er gebeurt als de andere partijen aan de onderhandelingstafel niet zo hoog inzetten. 

Welke partijen aan die onderhandelingstafel zitten, zullen we pas na de verkiezingen van woensdag 22 november weten.