Wetenschappelijke artikelen nog steeds niet altijd gratis

Vorig jaar was 71 procent van de wetenschappelijke artikelen van Nederlandse onderzoekers voor iedereen gratis te lezen, blijkt uit een telling van het Rathenau Instituut. Er zit een stijgende lijn in. Het jaar ervoor werd 66 procent in ‘open access’ gepubliceerd.

Het kabinet had gezegd dat al het publiek gefinancierde onderzoek in 2020 gratis toegankelijk zou moeten zijn voor iedereen. De redenering: als de overheid het onderzoek financiert, dan mag de belastingbetaler ook kennisnemen van de uitkomsten.

Omslag
Dat vergt een omslag. In het oude systeem maken uitgevers winst via de abonnementen op hun tijdschriften, terwijl publiceren gratis is. Bij open access is dat omgekeerd: lezen is gratis, maar publiceren kost de wetenschapper geld.

Er zijn allerlei redenen waarom de omslag nog steeds niet helemaal gemaakt is. Sommige wetenschappers publiceren graag in tijdschriften met een grote reputatie en nemen voor lief dat die niet gratis toegankelijk zijn. Ook komt het voor dat Nederlandse wetenschappers samenwerken met buitenlandse onderzoekers die een andere keuze maken.

Onderzoeksfinancier NWO kondigde vorige maand aan strenger te gaan toezien op het publiceren in open access. Universiteiten proberen intussen met onderhandelingen steeds meer uitgevers over de streep te trekken.

Goud
Er zijn verschillende soorten van open access: goud, groen en brons. Bij gouden open access zijn de artikelen gratis te lezen op de website van tijdschriften, bij groene open access staan ze in een online archief van de instelling waar de wetenschappers werken. Brons betekent dat ze slechts tijdelijk gratis toegankelijk zijn, wat nog maar zelden voorkomt.

Afbeelding: HOP. Bron: Rathenau Instituut

Nederland loopt internationaal voorop in de open-access-strijd. Achter Nederland komen Noorwegen, Zweden en Finland. Wetenschappers in de Verenigde Staten publiceren slechts 45 procent van hun publicaties in open access.

Afbeelding: HOP. Bron: Rathenau Instituut

Steeds meer artikelen verschijnen in open access, maar een precieze telling is lastig. Het Rathenau Instituut maakt gebruik van de data in Web of Science, dat op zijn beurt weer gebruik maakt van een speciale database met artikelen in open access (Unpaywall). Die database is wel behoorlijk betrouwbaar, maar niet compleet. Bovendien zijn de sociale wetenschappen en humaniora ondervertegenwoordigd in de Web of Science.