‘Archiefdetective’ Floor Haalboom wordt gedreven door zorgen over een leefbare aarde

Floor Haalboom is universitair docent bij de faculteit Diergeneeskunde en geeft onderwijs over de geschiedenis van milieuproblemen, intensieve veehouderij, diergeneeskunde, zoönosen en planetaire gezondheid. 

In haar meest recente onderzoek richt ze zich op de veevoederindustrie en hoe deze de landbouw heeft veranderd. Voor die klus had ze een lange adem en een ijzeren wil nodig. En ook een flinke dosis idealisme. De classificering ‘activisme’ vermijdt ze liever. 

Geen activist dus, maar liever een rasechte idealist?
“Ik vind de term ‘activist’ een beetje moeilijk. Als je mij een activist noemt, kunnen we dan alsjeblieft de wetenschappers die zich inzetten voor de winstmaximalisatie van bepaalde industrieën ook activisten noemen? Of lobbyisten? Die zijn in feite ook activistisch bezig.

‘Activist’ wordt als een geuzenterm gebruikt, maar ook om iemand weg te zetten. Het heeft al snel een negatieve bijklank. Ik word gedreven door de zorgen die ik heb over de toekomst van een leefbare aarde. Ik stel bewust kritische vragen over hedendaagse milieuproblemen, omdat ik dat een belangrijke democratische taak van de wetenschap vind. Als tegenmacht tegen ‘business as usual’. 

Dat zijn wetenschappers, in mijn ogen, aan de maatschappij verplicht. Ik ben daarbij in de eerste plaats onderzoeker: dus dat betekent dat ik mijn wetenschappelijke onderzoek integer en zorgvuldig doe. Als ik iets ontdek dat niet in het plaatje past, neem ik dat serieus.” 

Je noemt jezelf ‘archiefdetective’. Is dat wat het is, jouw onderzoek? Detectivewerk?
“Ja, ik doe vooral klassiek historisch bronnenonderzoek. Ik analyseer veel archiefmateriaal, maar ook gepubliceerde bronnen zoals wetenschappelijke tijdschriften, gedigitaliseerde krantenbanken, parlementaire en beleidsdocumenten, interviews. Ik verzamel bewijs en soms moet je dan inderdaad de instelling hebben van een detective.

De afgelopen jaren heb ik bijvoorbeeld gewerkt aan een Veni-project over de milieugeschiedenis van de Nederlandse mengvoederindustrie. Dat was vooral dagenlang bronmateriaal doorspitten en scherp blijven, want the devil zit altijd in the details en juist daar zijn plotwendingen niet uitgesloten.”

Welke onverwachte plotwendingen kwam je zoal tegen?
“Voor het onderzoek had ik een aantal vragen, zoals wat precies de rol is geweest van de veevoederindustrie in de industrialisering van de veehouderij, welke gevolgen het voeren van antibiotica heeft gehad op gezondheid en milieu en wat de impact is van de veevoederindustrie op de rest van de wereld. De meest verrassende ontdekking was dat veel kwesties, zoals het gebruik van antibiotica en veevoer uit het Mondiale Zuiden halen, van begin af aan al ongelooflijk controversieel zijn geweest. Ook binnen de wetenschap en veevoederindustrie zelf.

Maar de private veevoederindustrie, gelieerd aan de voedingsindustrie, was zo goed georganiseerd, zo sterk vertegenwoordigd, dat ze alle ruzies hebben gewonnen, schadelijke ontwikkelingen hebben genormaliseerd en met behulp van bewindspersonen en diezelfde wetenschap kritiek onschadelijk hebben gemaakt. Bepaalde economische belangen kregen prioriteit. Daar heb ik veel bewijs voor gevonden. In heel saaie en ‘technische’ notulen.”

'Je moet je als wetenschapper blijven afvragen welke vragen niet worden gesteld'

Waarom drijft jou dit?
“Ik vind het belangrijk om dit onderzoek te doen, omdat er ontzettend veel verhalen bestaan over hoe we in deze ‘shit’ zijn beland, terwijl die verhalen vaak niet kloppen. Zo blijken narratieven als ‘nooit meer honger’, of ‘mensen wisten nou eenmaal niet beter’ aantoonbaar niet waar te zijn. Als het om de veehouderij gaat, is dat zelfs volslagen flauwekul.”

En daarbij stuitte je ook op de dubieuze rol van de wetenschap?
“Als wetenschaps- en milieuhistoricus bestudeer ik niet alleen een bepaalde sector, maar ook de wetenschap die zich daarmee bezighoudt. Dat wil trouwens niet zeggen, dat ik in mijn onderzoek de wetenschap alleen maar bekritiseer. De wetenschappelijke wereld is ook de plek waar goed onderbouwde kennis over bijvoorbeeld milieu- en gezondheidsschade tot stand komt. Maar wetenschap speelde tegelijkertijd een belangrijke rol in de ondersteuning van schadelijke ontwikkelingen, zoals de opkomst van de bio-industrie.

“Commissies van deskundigen vormden een belangrijke lobbyroute voor de goed georganiseerde private veevoederindustrie. Die creëerde via deze commissies een aura van wetenschappelijke autoriteit en beslisten zo over de richting van de veehouderij. De meeste experts waren hierin overigens oprecht. Ze zagen het als hun maatschappelijke taak. Maar als het geld uit invloedrijke economische sectoren komt, dan moet je opletten. Ook nu nog is de wetenschapsfinanciering sterk afhankelijk van het bedrijfsleven. Dat is niet altijd een probleem, maar je moet je als wetenschapper wel blijven afvragen, welke vragen daardoor niet gesteld worden of welke onderwerpen minder aandacht krijgen.”

In een eerder artikel van DUB uit 2018 was te lezen dat je als historicus binnen de diergeneeskunde altijd een hoop hebt uit te leggen. Bijvoorbeeld over de maatschappelijke relevantie van het onderzoek? Is dat nog steeds zo?
“Ik merk zeker meer interesse in de academische wereld in de verbondenheid van existentiële milieuproblemen, gezondheidsproblematiek en het lot van andere levende wezens. Er is nu meer aandacht voor het belang van interdisciplinair werken;. voor het belang van het combineren van kennis om deze lastige problemen te begrijpen en verschillende oplossingsrichtingen te vinden. 

Geesteswetenschappers zijn daarom enorm belangrijk. De verhalen die we bijvoorbeeld vertellen over historische veranderingen, bepalen mede de richtingen die we kiezen in het heden. Het maakt uit of je denkt ‘mensen wisten toen niet beter’ of dat je weet ‘mensen waren toen ook al kritisch’. In het maatschappelijke debat lijkt helaas het zaaien van wetenschappelijke twijfel de overhand te krijgen. Wetenschappelijke bewijzen worden strategisch misbruikt om schadelijke activiteiten te kunnen voortzetten. Belangen, bijvoorbeeld van industrieën, zijn groot en worden steeds beter voelbaar. Er heerst nu meer angst om te verliezen, te moeten inleveren. Ook bij het publiek.”

Hoe zie je jouw rol daarin?
“De UU geeft ruimte aan allerlei stemmen. Dat is mijn ervaring. Natuurlijk zijn er mensen binnen de universiteit die anders kijken naar mijn bevindingen. Ook vanuit hun eigen achtergrond of ervaringen. Maar dat is alleen maar goed. Wat precies de aangerichte schade is, bijvoorbeeld binnen de veehouderij, komt uiteindelijk boven tafel door een opeenstapeling van verschillende soorten bewijs vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines. Die combinatie zorgt ervoor dat maatregelen worden genomen. Interdisciplinair onderwijs en onderzoek zijn daarom ontzettend belangrijk.”

Hoe is het om dit verhaal te mogen vertellen tijdens de Opening van het Academisch Jaar?
“Ik vind het heel bijzonder en eigenlijk ook heel spannend. Ik kan namelijk best last hebben van het ‘imposter syndrome’. Maar ik vind het bovenal een eer om te doen. Het is aan de allerrijksten en de hoogstopgeleiden om te veranderen, en dus ook aan de academische gemeenschap. Daarbij is het belangrijk om te beseffen dat wetenschappelijke expertise problemen niet alleen helderder heeft gemaakt, maar het zicht op grote milieuproblemen ook mee heeft helpen vertroebelen. Ook dat verhaal moet verteld worden.”

Behalve Floor Haalboom is er vandaag nog een tweede keynotespreker. Dat is hoogleraar One Health en Milieu-Epidemiologie Lidwien Smit. Zij onderzoekt de complexe interacties tussen de gezondheid van mens, dier en milieu, bijvoorbeeld op plaatsen waar ziekteverwekkers en verontreinigende stoffen zich graag verspreiden: van veehouderijen tot pluimveestallen en scholen. In haar keynote presenteert ze onder meer een ogenschijnlijk eenvoudige oplossing om de overdracht van ziekteverwekkers, zoals SARS-CoV-2, in scholen te verminderen.

Update 2 september 2025: De bijeenkomst is terug te kijken en de redes terug te lezen via deze link: https://www.uu.nl/agenda/opening-van-het-academisch-jaar-2025-2026