Hoe Trumps aanval op de wetenschap ook Nederlandse onderzoekers raakt

De wetenschapsvijandige koers van Donald Trump heeft ook voor Nederlandse onderzoekers ernstige gevolgen, blijkt uit een peiling van persbureau HOP, NU.nl, platform Investico en De Groene Amsterdammer. Lang niet alle universiteiten hebben er goed zicht op, schrijven: Bas Belleman (HOP), Emma van Bergeijk (NU.nl), Bijou van der Borst, Machteld Veen en Emiel Woutersen (De Groene Amsterdammer/Investico

Lex Burdorf, hoogleraar ‘determinanten van de volksgezondheid’ aan de Erasmus Universiteit Rotterdam schreef samen met enkele collega’s een artikel over de gevolgen van klimaatverandering voor de gezondheid van bouwvakkers. Het zou in een Amerikaans wetenschappelijk tijdschrift verschijnen, maar op het laatste moment werd het geweigerd. De vage reden: ‘specific circumstances’.  “Wij hebben sterk de indruk dat het komt doordat Donald Trump heeft gezegd: ik wil geen onderzoek naar klimaatverandering meer zien”, zegt hij. Ondertussen lijkt het tijdschrift opgedoekt.

Donald Trump is nog maar een paar maanden president van de Verenigde Staten en de gevolgen voor de wetenschap zijn aan alle kanten zichtbaar. Trump trekt wetenschapsgelden in, torpedeert klimaatonderzoek, verbiedt woorden als ‘diversiteit’ en ‘gender’ en zet internationale studenten en onderzoekers die hem niet bevallen het land uit. Het is een frontale aanval op de academische vrijheid.

In Burdorfs vakgebied leidt het nieuwe bewind tot zelfcensuur onder wetenschappers, vertelt hij. “Ik ben betrokken bij onderzoek naar de verschillen in gezondheid tussen mannen en vrouwen, maar dat kun je in Amerika niet meer zo zeggen. Ze hebben het dan over ‘geneeskunde gericht op specifieke doelgroepen’ of ‘gepersonaliseerde geneeskunde’. Dat zie je gebeuren. Dat is toch heel bizar?”

Ik voel mij niet thuis in een land waar zulke bizarre dingen gebeuren

In zijn mails aan collega’s van Amerikaanse universiteiten let hij inmiddels op zijn woorden, want je weet niet waar die mails terechtkomen. Vele honderden wetenschappers verliezen er hun baan en hij wil de overgebleven collega’s niet in de problemen brengen.

Hij merkt dat hij zich afkeert van de VS. “Bij nieuwe onderzoeksplannen nodigen we minder snel Amerikanen uit, want dat kan gezeur opleveren”, zegt Burdorf. “Bovendien heb ik voor mijzelf besloten in elk geval de komende twee jaar niet naar Amerika te gaan. Ik geloof niet dat ik mij thuis voel in een land waar zulke bizarre dingen gebeuren.”

Een derde meldt directe gevolgen te merken van het beleid van Trump
Het is een van de voorbeelden hoe de nieuwe koers van de Amerikaanse regering ook in Nederland voelbaar is. Maar er is meer. Nederlandse onderzoekers raken ook Amerikaans wetenschapsgeld kwijt of zien jarenlange samenwerking verloren gaan. Data dreigen te verdwijnen of zijn al niet meer toegankelijk. Congressen zijn uitgesteld of afgelast. 

Samen met NU.nl en platform Investico verspreidde het Hoger Onderwijs Persbureau dit voorjaar een enquête, die meer dan tweehonderd onderzoekers van twaalf universiteiten hebben ingevuld. Een derde meldt directe gevolgen te merken van het beleid van Trump. Een kort verhaal over de uitslag is hier te vinden.

Naast vaak genoemde vakgebieden als klimaatwetenschap en genderstudies worden bijvoorbeeld ook geschiedenis, politicologie, paleontologie en computerwetenschappen getroffen. Soms raakt het de onderzoekers in de portemonnee: 22 respondenten zeggen dat toegezegde fondsen zijn stopgezet of ingetrokken, bijvoorbeeld door de Amerikaanse gezondheidsinstituten (NIH), of onzeker zijn geworden. 

Ruim veertig onderzoekers hebben we gesproken. Ze vertellen hoe het beleid hen treft en hoe ze in onzekerheid verkeren. Kunnen ze wel of niet afreizen naar de VS? Bij wie kunnen ze advies vragen als ze hun fondsen of data verliezen?

Naar de VS? “Mensen hebben gezegd: probeer het maar niet eens”

Historicus en televisiemaker Manon Portos Minetti (voornaamwoorden die/hen) kijkt met afschuw naar de ontwikkelingen in de VS. Portos Minetti doet in Leiden promotieonderzoek naar het witte, rechtse, evangelische medialandschap in de VS – denk aan ‘televangalism’ – en analyseert hoe complottheorieën in die kring bijdragen aan de herverkiezing van Donald Trump en het ideaal van een ‘puur’ wit Amerika. 

Portos Minetti zou graag archiefonderzoek doen en als ‘visiting scholar’ een poosje naar de VS gaan. “Maar gezien mijn onderwerp hebben mensen nu gezegd: probeer het maar niet eens. Van Trump mag je alleen de positieve kant van de Amerikaanse geschiedenis belichten en ik doe het tegenovergestelde.”

Het raakt die niet alleen professioneel, maar ook persoonlijk: als ‘queer persoon van kleur’ met een Uruguayaanse achtergrond voelt Portos Minetti zich niet veilig in de Verenigde Staten. Die weet niet eens of die het land in zou komen en gaat dat ook niet proberen. 

Afreizen naar de VS zou in deze tijd tegen diens principes indruisen. Soms mopperen onderzoekers over afgelaste congressen en reizen die niet doorgaan. “Misschien maak ik het nu heel plat, maar ik denk weleens: zou je in 1939 ook naar Nazi-Duitsland zijn gegaan?” 

‘Mondige mensen zijn niet de vrienden van Trump’

Gender, racisme, klimaatverandering, diversiteit… Onderzoek naar zulke onderwerpen liggen voor de hand als kop van Jut in het regime van Donald Trump. Maar zelfs ogenschijnlijk neutrale disciplines als de sterrenkunde ondervinden de gevolgen. 

“Het is een drama”, zegt Simon Portegies Zwart, hoogleraar sterrenkunde in Leiden. “Ik zit dagelijks in Zoom-gesprekken met Amerikaanse collega’s, maar ze durven er niet eens over te praten uit angst voor represailles. Je weet maar nooit wie er meeluistert. Ze gaan van een redelijk werkende democratie naar het China van de jaren 70.”

Bij het Amerikaanse ruimtevaartagentschap Nasa dreigt nu het diversiteitsbeleid met de grond gelijk gemaakt te worden, vertelt hij. Hij wijst ook op aangekondigde bezuinigingen: “Als die doorgaan, wordt Nasa bijna opgeheven.” Geplande satellieten worden gecanceld, een belangrijke telescoop komt in gevaar. Portegies Zwart: “Het is ook zo kortzichtig. Dat ruimteprogramma van Elon Musk is voortgekomen uit publiek gefinancierd ruimteonderzoek en nu gaan ze erin snijden.” 

‘De politiek is momenteel wetenschapsvijandig’ 

Aan Nasa verwante afdelingen voor atmosfeerkunde en oceaankunde hebben met klimaatverandering te maken en dan snap je misschien nog waarom Trump ze onder vuur neemt, maar waarom de sterrenkunde en de ruimtevaart? “Het enige wat ik kan bedenken”, zegt Portegies Zwart, “is dat wetenschap mondige mensen oplevert die over de wereld nadenken. Dat zijn niet de vrienden van Trump. Het lijkt vooral ressentiment.”

Dat sentiment bespeurt Portegies Zwart ook in Nederland. Daar zijn de bezuinigingen volgens hem een teken van. “De richting van de politiek is momenteel wetenschapsvijandig”, zegt hij. “Ik snap niet hoe dat kan: de mensen in die partijen zijn meestal hoogopgeleid, maar ze hebben een zekere weerstand ontwikkeld tegen nuance en feiten.”

Academisch klimaat Nederland
Dat is een andere uitkomst van onze enquête. We vroegen de respondenten: heeft u, los van de kabinetsbezuinigingen, de indruk dat ook hier in Nederland het academische klimaat verandert? De meesten zien het niet (“Nog niet”, zegt iemand), maar 76 van de ruim 200 respondenten zeggen ja. Het is hier minder extreem, maar toch.

In het kabinet hebben de meeste respondenten weinig vertrouwen. Wat verwacht u van minister Eppo Bruins, vroegen we. “He-le-maal niks”, antwoordt een van hen. “Aftreden”, opperen anderen. De meesten blijven serieuzer: ze zouden graag zien dat hij voor de wetenschap opkomt en zich uitspreekt tegen de ontwikkelingen in de VS.

Maar het kabinet wil de Verenigde Staten vooral niet tegen de schenen te schoppen. Premier Dick Schoof ontraadde onlangs een voorstel van de oppositie om een fonds op te richten en topwetenschappers uit de VS hierheen te halen. Zo’n fonds is prima, maar het mag niet specifiek op de VS zijn gericht, was zijn kritiek. 

Inmiddels heeft minister Bruins inderdaad voor 25 miljoen euro een neutraler fonds in het leven geroepen om ‘bedreigde’ onderzoekers hierheen te halen. Maar die hoeven dus niet per se uit de VS te komen. Het ministerie van OCW heeft er overigens geen extra geld voor gekregen.

Europa handelt wel
Andere Europese landen lijken voortvarender. Onlangs stuurden dertien Europese ministers van Onderwijs en Wetenschap (ook van Frankrijk en Duitsland) een brief naar de Eurocommissaris van onderzoek en innovatie, Ekaterina Zaharieva. Al noemen ze de VS niet, ze roepen op tot bescherming van de wetenschappelijke vrijheid. De Europese Unie zou talenten uit het buitenland moeten verwelkomen die lijden onder politieke bemoeienis en brutal funding cuts, staat erin. 

Bij de Europese Commissie viel de brief in vruchtbare aarde. Voorzitter Ursula von der Leyen heeft inmiddels een half miljard euro aan extra investeringen aangekondigd om wetenschappers hierheen te halen. Ook wil ze de academische vrijheid in Europese wetgeving verankeren.

Maar minister Bruins heeft deze brief niet ondertekend. Hij zette zijn handtekening niet “omdat er een aantal voorstellen in de brief is genoemd dat de portefeuille van de minister overstijgt”, laat zijn woordvoerder weten, “zoals een immigratiekader en herprioritering van middelen binnen de EU begroting.” Het belang van academische vrijheid en het aantrekken van talent onderschrijft Bruins uiteraard wel, onderstreept zijn woordvoerder.

En nu?
Uit onze gesprekken blijkt dat onderzoekers lang niet altijd weten bij wie ze terechtkunnen als ze advies nodig hebben, bijvoorbeeld over buitenlandse reizen, weggevallen financiering of het veiligstellen van data. 

De meeste universiteiten geven wel algemene adviezen. Ze drukken hun medewerkers bijvoorbeeld op het hart om vooral geen Amerikaanse vragenlijsten over hun onderzoek in te vullen. Het baarde nogal opzien toen twee Wageningse onderzoekers zo’n vragenlijst in hun mailbox aantroffen.

“Ontwikkelingen zijn zorgwekkend en gaan razendsnel”

Verder kunnen onderzoekers terecht bij beleidsadviseurs, leidinggevenden, specialisten in kennisveiligheid enzovoorts. In Rotterdam is er een speciaal contactpunt voor studenten en onderzoekers die naar de VS willen reizen. In Groningen werken ze aan een algemeen meldpunt, maar dat is er nu nog niet.

Maar navraag bij de universiteiten leert dat ze lang niet altijd zicht hebben op de problemen waar hun medewerkers tegenaan lopen. “De ontwikkelingen zijn zorgwekkend en gaan razendsnel”, zegt een woordvoerder van de Universiteit van Amsterdam. “De impact is breed, maar de uiteindelijke, volledige scope hebben we nog niet.”

De Universiteit Maastricht meent zelfs “geen directe gevolgen” te ervaren. Toch stellen drie wetenschappers van die universiteit in onze enquête dat er financiering is weggevallen, dat Amerikaanse collega’s niet meer mee mogen doen met hun onderzoeken en dat de toegang tot sommige wetenschappelijke informatie verdwijnt.

“De impact is op dit moment beperkt”, denkt ook Tilburg University. “Er leven bij sommige wetenschappers vragen, en zij kunnen terecht bij hun leidinggevenden. We willen vooral de rust bewaren.” Over het mogelijke verdwijnen van datasets? “In theorie kunnen er datasets wegvallen van Amerikaanse applicaties, maar we hebben nog geen reden om aan te nemen dat dat zo is. We vragen wetenschappers altijd om hun data op een veilige en goede manier op te slaan.”

Opslaan als…
Zelf veilig je data opslaan… Zo makkelijk is dat niet, zegt sterrenkundige Portegies Zwart. “Ik maak me zorgen om Amerikaanse databases waar elders op de wereld geen kopieën van zijn. Het zijn grote bestanden, je kunt niet zelf even een harde schijf van 10 terabyte kopen en een avondje downloaden. Je hebt er misschien een heel datacentrum voor nodig. Veel van die data worden bovendien elke dag aangevuld, moet je dan ook elke dag nieuwe kopieën maken?”

Het gevaar is reëel. Eind april kreeg fysisch oceanograaf Sjoerd Groeskamp van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (Nioz) een verontrustende mail binnen vanuit het Amerikaanse centrum voor oceaanonderzoek NOAA. Iemand waarschuwde dat een groot aantal databases buiten gebruik gesteld gaan worden. “Mijn tijd bij NOAA zit erop”, stond in de mail, “en daarom wil ik mijn wetenschappelijke vrienden over de hele wereld aanmoedigen om deze te bewaren voor de toekomst.” Groeskamp zou die data graag opslaan, maar voelt zich een roepende in de woestijn: er is geen coördinatie. 

Data veiligstellen
Er gebeurt al wel iets. Hier in Nederland is Surf druk bezig met het veiligstellen van allerlei databases. Surf is de ict-organisatie voor onderwijs en onderzoek. Tot nu toe is er 100 terabyte aan data binnengehaald.

Het klinkt misschien ouderwets, maar het opslaan van de data gebeurt met tapes. Die kun je zonder koeling op de plank leggen, is het idee, en dat scheelt veel energie. Sinds de inauguratie van Trump blijven de bandjes doordraaien. 

Het is geheim om welke data het gaat. “We willen Trump niet op ideeën brengen”, zegt innovatiemanager Magchiel Bijsterbosch. “Als hij weet wat wij opslaan, verwijdert hij het mogelijk nog sneller.” 

De urgentie voelt Surf wel: een aanvraag voor dataopslag kan in principe binnen 24 uur worden goedgekeurd. Maar Bijsterbosch gaat niet zelf bepalen welke data wetenschappers willen bewaren. “Ik zit alleen klaar om te doen wat nodig is.” Voor de oceaandata van NOAA heeft hij bijvoorbeeld nog geen aanvraag gekregen.

Afstemmen
Je zou het eigenlijk binnen Europa met elkaar moeten afstemmen, overweegt president Marileen Dogterom van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) desgevraagd. “Anders zit je straks met allemaal dezelfde kopieën en vergeten we iets anders. Maar afstemmen is makkelijker gezegd dan gedaan, dat moet per vakgebied gebeuren.”

We praten met Dogterom om een blik vooruit te werpen. Wetenschapsgenootschap KNAW staat immers bekend als hoeder en stem van de wetenschap. Hoe kijkt zij tegen de gebeurtenissen in de VS aan: werpen die hun schaduw vooruit en staat zoiets ook in Nederland te gebeuren? 

“De ontwikkelingen zijn heel schadelijk voor de Amerikaanse wetenschap, en dus ook voor de onze”, zegt Dogterom. “We zijn er sterk mee verweven, we werken al tientallen jaren samen. Ik heb er zelf ook vijf jaar gewerkt. De Amerikaanse wetenschap is nu eenmaal top in allerlei vakgebieden. De Europese wetenschap is ook top, daar niet van, maar als we samenwerken komen we allemaal verder.” 

Wat er moet gebeuren? Europese opslag van data is een begin, maar moet nog van de grond komen. Dogterom: “We moeten nu minder afhankelijk worden van de VS. Dat kan wel, maar het is natuurlijk tweede keus. Eigenlijk verliest iedereen als je de samenwerking staakt, net als in die handelsoorlog.”

Verder kunnen onderzoekers hier weinig anders dan de collega’s in de VS morele steun bieden, zegt ze. “We kunnen alleen maar aanmoedigen dat ze zich verzetten.” Ze is blij dat bijvoorbeeld Harvard in het geweer komt, maar ze maakt zich ook zorgen om de minder rijke universiteiten die verspreid door het hele land het leeuwendeel van het onderwijs verzorgen: “Die kunnen het zich niet permitteren om zoveel geld kwijt te raken als Harvard.” 

“Je ziet hoe snel de academische vrijheid kan afglijden”

Maar Dogterom is nog niet bevreesd dat de Amerikaanse toestanden snel overslaan naar Nederland, al is het maar omdat geen enkele partij hier de absolute macht heeft: Nederland is een coalitieland. Toch heeft Dogterom wel kritiek op het kabinet. “De minister spreekt zich wel uit, maar het blijft voorlopig bij met de mond belijden van academische vrijheid. In de praktijk zie je bezuinigingen op ongebonden onderzoek. Ook het systematisch screenen van wetenschappers voor kennisveiligheid en het bepalen van de taal waarin onderwijs mag worden gegeven draagt niet bij aan de academische vrijheid in Nederland.”

Natuurlijk is de aanval op de wetenschap in de Verenigde Staten wel een schrikbeeld. Dogterom: “Door de gebeurtenissen in Amerika zie je hoe snel de academische vrijheid kan afglijden. Dat is wel iets waar wij voor willen waken, dat zoiets niet ook maar een klein beetje in Nederland gebeurt.”

Eerder verscheen op DUB een verhaal met drie Utrechtse hoogleraren die onderzoek doen naar energie en klimaat. Zij vrezen voor hun onderzoek doordat Amerikaanse data niet of minder toegankelijk worden en samenwerkingen op het spel staan.