'Iedereen heeft bescherming, liefde en zorg nodig'

Er lagen al aantekeningen voor een boek over kwetsbaarheid op het bureau van socioloog Marguerite van den Berg, toen dat onderwerp ruim een jaar geleden plotseling wel heel persoonlijk werd. Op een maandagmiddag werd ze wakker, met een bont en blauw gezicht en een gat van vijf uur in haar geheugen. Een "collaps", noemde de arts wat haar was overkomen. "Een confrontatie met mijn eigen kwetsbaarheid”, noemt Van den Berg het zelf. 

De universitair hoofddocent aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de UU moest maandenlang herstellen van deze klap. Het gaf haar aanleiding én de tijd om na te denken over kwetsbaarheid, een thema dat in haar eerdere werk al vaker voorkwam. De eerste maanden leidde dat slechts tot losse notities in een boekje – achter de computer zitten lukte nog niet. 

Uit deze notities is het boek Kwetsbaar. Politieke mogelijkheden voortgekomen, dat begin september verscheen. In het essayistische werk betoogt Van den Berg dat we onze kwetsbaarheid niet slechts moeten zien als een probleem, maar juist als een voorwaarde voor samenleven – een gedachte die volgens haar maar weinig doorklinkt in de Nederlandse politiek. Om dat punt te maken put Van den Berg uit haar eigen ervaringen en uiteenlopende bronnen, ook van buiten de wetenschappelijke wereld, van Nina Simone tot Virginia Woolf. 

‘We kunnen het niet alleen’

"Ik wilde de lezer ook iets laten voelen met dit boek. Kunst kan daarbij helpen", verklaart ze via een videoverbinding. DUB spreekt haar naar aanleiding van haar boek én de aanstaande verkiezingen.

Vanuit haar werkkamer vertelt Van den Berg dat de collaps haar niet voor het eerst bewust maakte van haar eigen kwetsbaarheid. Maar het drukte haar wel met haar neus op de feiten. "Opnieuw werd ik ermee geconfronteerd dat mijn lichaam voor een belangrijk deel gemaakt is van zachte materie, en dus zomaar stuk kan gaan", zegt ze. "En dat je op dat soort momenten hulp van anderen nodig hebt, zoals ik die dag bijvoorbeeld van mijn huisarts kreeg."

En dat geldt natuurlijk niet alleen voor Van den Berg. "Wat je situatie ook is, iedereen heeft een lichaam, en heeft dus bescherming, liefde en zorg nodig. We kunnen het niet alleen", zegt ze. 

Precies daarin liggen volgens Van den Berg de politieke mogelijkheden van kwetsbaarheid. "Als we inzien dat we allemaal kwetsbare lichamen hebben, kunnen we gezamenlijk iets opbouwen dat daarvoor zorg draagt. We bouwen bijvoorbeeld samen riolen, zodat niemand cholera krijgt – wijzelf inbegrepen. Solidariteit is in feite collectieve zelfbescherming. "

‘We leven nu in de lekkende ruïnes van de verzorgingsstaat’

De Nederlandse verzorgingsstaat, met haar publieke gezondheidszorg en uitkeringen, is volgens Van den Berg een concreet voorbeeld van wat zulke solidariteit kan voortbrengen. Maar inmiddels blijft er steeds minder over van dat eens zo indrukwekkende ‘solidariteitsbouwwerk’, ziet ze. "We onderhouden de verzorgingsstaat allang niet meer, en leven nu in de lekkende ruïnes", stelt ze vast.

Een voorbeeld: toen minister Marga Klompé in 1965 de Algemene Bijstandswet invoerde, had ze als doel dat Nederlanders die in financieel zwaar weer terechtkwamen, daarvoor geen schaamte meer hoefden te voelen – het kon immers iedereen overkomen. “Daarvan is nu weinig over”, zegt Van den Berg. "De bijstand is allang niet meer genoeg om van te leven. En de schaamte voor armoede is weer helemaal terug.”

De norm is tegenwoordig: ieder voor zich. Volgens Van den Berg denken zowel politici als burgers nu vaak in termen van het ‘autonome individu’. Maar zelfredzaamheid is een fictie, stelt ze. “Ik ben ervan overtuigd dat de mensen die het hardst roepen dat ze zelfredzaam zijn, de meeste hulp krijgen: ze hebben hun hypotheekrenteaftrek, verzekeringen, misschien zelfs een werkster.”

Marguerite van den Berg. Foto: Willem Schinkel

‘De mensen die het hardst roepen dat ze zelfredzaam zijn, krijgen de meeste hulp’

Wat volgens Van den Berg ook niet meehelpt, is dat politici en media vaak spreken over een ‘kloof’ tussen arm en rijk, migratieachtergrond en geen migratieachtergrond, laagopgeleid en hoogopgeleid – kortom, tussen kwetsbaar en niet-kwetsbaar. Van den Berg: “De mensen die spreken over een ‘kloof’, denken meestal dat zij aan de goede kant staan. Maar daarmee veronderstellen ze een te groot verschil tussen henzelf en de ‘kwetsbare’ mensen. Die mensen zijn niet wezenlijk ‘anders’ dan wij, maar zijn toevallig kwetsbaar gemaakt door het systeem waarin we leven.”

Volgens Van den Berg zitten er geen sinistere bedoelingen achter dit ‘kloofdenken’, maar staat het wel in de weg van echte solidariteit. Mensen aanzetten tot ‘collectieve zelfbescherming’ is namelijk lastig, als er voor hun gevoel een kloof door dat collectief loopt. Van den Berg: “In het beste geval leidt kloofdenken ertoe dat mensen zich paternalistisch tot de ‘kwetsbaren’ verhouden: ze gaan voor hen zorgen. In het slechtste geval zien we hen zelfs als zwakkelingen.”

‘Geweld dat je tegen een ander gebruikt, kom je zelf uiteindelijk ook tegen’

Toch leidt bewustzijn van onze eigen kwetsbaarheid niet automatisch tot solidariteit, benadrukt Van den Berg. Wie er alleen vanuit angst op reageert, grijpt vaak juist naar geweld.. “Dat zie je bijvoorbeeld aan de manier waarop Israël omgaat met de Palestijnen, of Europa met migranten”, stelt ze. “Zij bouwen een fort, met aan de ene kant van de muren zogenaamde veiligheid, en aan de andere, armoede, geweld en onderdrukking.”

Maar die veiligheid is volgens Van den Berg een fictie. “Geweld dat je tegen de ander gebruikt, kom je zelf uiteindelijk ook tegen. Dat werd pijnlijk duidelijk op 7 oktober, tijdens de aanslagen van Hamas: je kunt niet in veiligheid leven, naast een openluchtgevangenis als Gaza”, zegt ze.

Daarnaast is zo’n defensieve houding simpelweg schadelijk voor de samenleving, meent Van den Berg. “Wie alleen maar bezig is met het fort verdedigen, houdt aan de binnenkant ruïnes over”, stelt ze. “We zijn druk met patrouilleren aan de randen van Europa, maar in de tussentijd verwaarlozen we onze verzorgingsstaat. We willen onze solidariteit beschermen tegen buitenstaanders, maar precies die drang holt haar van binnenuit uit.”

‘We moeten, juist nu, iets gaan doen’

Het huidige politieke debat, waarin vluchtelingen en asielzoekers regelmatig een wrange hoofdrol spelen, stemt in dat licht weinig hoopvol. Maar volgens Van den Berg moeten we ons daar niet op blindstaren. “Wat in de Tweede Kamer gebeurt, is gelukkig niet het enige belangrijke in een democratie”, zegt ze. “Het uitwisselen van argumenten leidt zelden tot verandering.”

Wat vaker tot verandering leidt, is de straat op gaan, staken, vrijwilligerswerk doen en je verenigen met andere burgers, betoogt Van den Berg. De zaadjes van onze verzorgingsstaat werden immers ook niet geplant door politici, maar door arbeidersbewegingen, benadrukt ze.

“Daarom moeten we, juist nu, iets gaan doen”, zegt ze. “De strafbaarstelling van illegaliteit is een goed voorbeeld: je kan je mening posten op sociale media en wachten tot politici er iets aan veranderen, maar je kan ook gaan protesteren en maaltijden maken voor ongedocumenteerden.”

Toch zal Van den Berg wel gaan stemmen op 29 oktober. “Hoewel we het belang van debat niet moeten overdrijven, blijft het belangrijk dat bepaalde dingen gezegd kunnen worden in de Tweede Kamer”, zegt ze. Maar dat betekent niet dat we na die dag voldaan hebben aan onze democratische plichten. Van den Berg: “Ik vind het oprecht lui om te denken dat je alleen even op iemand moet stemmen, die het dan voor jou gaat regelen. Zo werkt het natuurlijk niet. We moeten blijven zoeken naar nieuwe vormen van solidariteit.”

Wetenschappers over politiek

In aanloop naar de verkiezingen laten we drie UU-onderzoekers aan het woord over de link van hun onderzoek met de politiek.

- Planoloog Maarten Hajer over klimaatpolitiek: 'Alleen met meer verbeelding is de klimaatpolitiek te redden'

- Strafrechtjurist Joep Lindeman over ‘criminele’ politiek

- Socioloog Marguerite van den Berg over kwetsbaarheid in de politiek