Pieta van Beek leeft in het spoor van eerste vrouwelijke student Anna Maria van Schurman

Achter de Dom is het Utregs Wijnhuis gevestigd. Een charmant pand in een karakteristiek huis. tussen de wijnrekken, in de krappe ontvangstruimte presenteerde Pieta van Beek in juni haar boek Het wereldwonder van Utrechts Academie, Naam en faam van Anna Maria van Schurman (1636-2025). De locatie is extra speciaal omdat in dit huis,achter de Domkerk, Anna Maria van Schurman woonde.

Foto van boekpresentatie in juni bij Utregs Wijnhuis. Foto Sjoer Bergervoet

Het verhaal van Van Schurman is bijzonder. Haar buurman, de hoogleraar Theologie Voetius was zo gecharmeerd van haar dichtkunst dat hij haar vroeg om voor de opening van de Utrechtse universiteit in 1636 een gedicht te schrijven op basis van zijn preek over het nut van universiteiten. Zij was toen 29 jaar. Ze mocht dat eerste jaar van de UU ook colleges volgen. Maar wel vanuit een loge, zodat de mannelijke studenten haar niet konden zien. Internationaal verwierf Van Schurman faam met publicaties van gedichten en beschouwingen. Ze beheerste veertien talen en haar boek Opuscula Hebraea Graeca Latina et Gallica, prosaica et metrica uit 1648 met korte fragmenten van proza en poëzie in Hebreeuws, Latijn, Grieks en Frans werd wereldwijd verspreid.

Mijn liefde is gekruisigd
Van Schurman kwam uit een streng christelijk gezin dat vanwege geloofsvervolgingen vanuit Keulen naar Utrecht kwam. Toen haar vader haar broers les gaf in Latijn, bleek zij zich die taal al zelf eigen gemaakt te hebben Zo wist ze haar vader te overtuigen dat ze zich mocht ontwikkelen en zich ook in religieuze werken mocht verdiepen. In die tijd was het helemaal niet de bedoeling dat een vrouw ging studeren of naar de universiteit ging. Toen haar vader op 59-jarige leeftijd stierf, vroeg hij op zijn  sterfbed zijn dochter nooit te trouwen zodat ze haar leven aan religie, kunst en wetenschap kon wijden onder het motto ‘ mijn liefde is gekruisigd’.

Het verhaal van Pieta van Beek (1958) heeft enige parallellen met dat van Van Schurman. Ook zij groeide op in een streng christelijke familie, in het Rotterdamse Kralingen. Haar vele broers mochten studeren, maar voor haar als vrouw had haar vader meer een functie als dienstmeisje op het oog. “In 1978 zag ik in een boekwinkel het boek Het grote geheim van Anna Maria van Schurman van Dieuwke Winsemius liggen. Ik vroeg mijn broer Kees of ik dat mocht hebben. ‘ Nee’, zei hij. ‘ Te duur’. Zelfs voor mijn verjaardag vond hij het te duur. ‘ Voor 2,3,4,5 verjaardagen dan?’ Daarmee ging hij akkoord. Ik schoof dat boek onder de neus van mijn ouders. Deze vrouw mocht immers wel studeren en haar religieuze achtergrond was min of meer gelijk, dacht ik toen. Mijn ouders dweepten met alles wat met de 17e eeuwse godgeleerde Voetius te maken had. Bij de gratie Gods mocht ik toen Nederlands gaan studeren in Utrecht. Dus dat dank ik aan Anna Maria van Schurman. 

“ In Utrecht ontdekte ik de vrijheid van denken. En verklaart dat ik altijd oog heb gehouden voor de positie van vrouwen en meisjes in het onderwijs, en een gevoeligheid ontwikkelde voor het lot van de vrouw in het algemeen.” 

Heimwee naar Utrecht
De eerste vrouwelijke student bleef haar inspireren. Haar afstudeerscriptie ging over het gedicht ‘ O Utreght Lieve Stadt’ van Anna Maria van Schurman.  “Ik heb een analyse gemaakt van dit gedicht van 144 regels dat ze schreef in 1654 toen ze in Keulen verbleef en stikte van de heimwee naar Utrecht. De eerste regels van het gedicht zijn overigens te lezen op een pand aan de Magdalenastraat. Toen ik eenmaal afgestudeerd was, gaf ik mezelf een derde druk van de Opuscula cadeau.” 

Promoveren in Zuid-Afrika
Na de studie vertrok ze met haar man naar Zuid-Afrika en kon werken op de universiteit van Kaapstad en later van Stellenbosch. “Een tijdelijke functie”, vertelt ze. “Ik deed assistentklussen, mocht af en toe lesgeven en men vroeg mij artikelen te publiceren in gerenommeerde bladen. Toch kreeg ik maar 5 procent van het salaris van een man. Maar ik kon hierdoor wel gebruik maken van de faciliteiten van de universiteit. Achteraf bleek dat de universiteit geld ontving als ik artikelen en boeken publiceerde. Daarom was het voor hen zo aantrekkelijk dat ik er studeerde een aanstelling kreeg die dan door mijn publicaties gedekt zouden worden.

“Met de Opulscula op zak, ging ik me verdiepen in de klassieke talen. Er werd zoveel beweerd over deze werken van Van Schurman, maar weinigen namen de moeite het te onderzoeken vanuit de oorspronkelijke klassieke talen.” 

In 1997 leidde dat tot haar promotie. Haar eerste begeleider was van de Universiteit van Stellenbosch, de tweede van de Universiteit Utrecht. Zo was het een samenwerking tussen beide universiteiten. 

De musical Annemarije
Ze regelde in Zuid-Afrika een bijeenkomst voor UU-alumni en dat leverde haar onverwacht nog een opdracht op. “Tijdens het lustrum van de universiteit in 1986 werd de musical Annemarije opgevoerd waarin het leven van Anna Maria van Schurman werd gekoppeld aan dat van het moderne studentenleven. Het stuk was geschreven door Nelly Gispen-Jouwersma, de dochter van rector Willem Hendrik Gispen. Toen ik bij die alumnibijeenkomst vertelde over mijn onderzoek naar Van Schurman, veerde Gispen helemaal op. Hij zorgde ervoor dat ik in opdracht van de UU een boek mocht schrijven over Van Schurman. Dat is in 2004 uitgekomen onder de titel De eerste studente Anna Maria van Schurman (1636). Het is eigenlijk het enige van de UU waar ik ooit geld voor ontvangen heb. En ik was daar heel blij mee.” 

Ook daarmee treedt Pieta van Beek in de voetsporen van Van Schurman. Ze is altijd verbonden gebleven aan de UU en Stellenbosch, maar nooit in de vorm van een normaal betaalde baan, ook niet toen ze terugkwam uit Zuid-Afrika. Ze doet veel onderzoek naar het leven van Anna Maria Schurman en bezoekt al de plaatsen waar zij ooit geweest is. Ze geeft lezingen, doet mee aan bijeenkomsten van onderzoeksgroepen aan de UU en publiceert tal van artikelen. Niet alleen over Van Schurman, maar ook over de dichter Ida Gerhardt met wie ze een correspondentie voert en over de dichter Gerrit Achterberg. Van dat genootschap was ze jarenlang voorzitter. Ook publiceerde ze in 2019 samen met Annemarie van Niekerk de bundel My mothers’s mother’s mother met verhalen van Zuid-Afrikaanse vrouwen van 1652 tot nu. 

Boekrol
Ze mag zich presenteren als onderzoeker. Van de UU, de VU en van Stellenbosch. Maar het is meedoen vanaf de zijlijn. Zij krijgt een gastaanstelling en haar werk is dus onbetaald. Naast haar werk als onderzoeker, is ze op verschillende middelbare scholen docent klassieke talen, Nederlands, Afrikaans en kunst.

Zo komen we ook bij haar recente boek terecht. “Dit is een project dat in 2016 is begonnen. Dat was een UU-lustrum jaar en daarom had ik rector Bert van der Zwaan gevraagd of het niet interessant zou zijn een boekrol te maken over de naam en faam van Anna Maria van Schurman door de jaren heen. Haar invloed is in de loop der jaren gigantisch geweest en dat slaat ook terug op de Universiteit Utrecht. Van 1636 tot 2016 heb ik 76 punten aangegeven (het was het 76ste lustrum) waarbij Anna Maria Schurman aandacht kreeg. Dat kon zijn in de vorm van een boek, een congres, een gedenksteen, een plek in een roman. In de rol werden die momenten met een afbeelding en korte tekst zichtbaar gemaakt. Die rol is gedigitaliseerd. Mijn idee was om bij die afbeeldingen wat meer te vertellen. Dat moest een boek worden. Maar dat idee is in eerste instantie helemaal misgelopen. Ik kreeg een ernstig fietsongeluk waardoor ik heel lang niet meer kon werken. Na een paar jaar pakte ik langzaam de draad weer op en bleef het boek maar groeien. Nu is het uitgekomen en heeft het 340 pagina’s, waarbij ik in extra hoofdstukken de informatie tot 2025 heb uitgebreid. Van de universiteit kreeg ik de onkosten voor de boekenrol vergoed, maar er bleek geen interesse voor het boek. Althans ze wilden daar geen geld in stoppen. Uit een soort loyaliteitsgevoel ben ik er wel mee doorgegaan.” 

Presentatie van boekrol bij rector Bert van der Zwaan. Foto DUB

Anti-dankwoord
In juni kwam het boek dus uit. In eigen beheer, maar wel begeleid door deskundigen, vooral historici. “Voor mij is het een enorme investering geweest. Ik vind het echt jammer dat de UU de handen ervan afgetrokken heeft.” 

Een bijzondere passage in het boek is het anti-dankwoord. Daarin staat dat ze er achter kwam dat haar manuscript voor publicatie al gekopieerd was. “Ik was verbijsterd. Ik snap niet hoe dat kan. Omdat ik geen deadline had, heb ik wel delen van het boek naar geïnteresseerden gestuurd om mee te lezen. Maar dan zou een van hen het moeten hebben doorgespeeld. Maar hoe dan, aan wie en waarom? Toen ik bij de Universiteit Utrecht aanklopte voor hulp, werd gezegd dat docenten verantwoordelijk zijn voor plagiaatcontrole. Eind augustus ben ik gevraagd een peer review van een artikel over Anna Maria van Schurman te doen. Daar zag ik fragmenten uit mijn tekst terug. Maar de peer review is anoniem.“ 

In het boek houdt Van Beek de 76 punten van de rol aan. Maar in aanvullende hoofdstukken geeft ze informatie die doorloopt tot 2025. Zo noemt ze onder meer het plan om het nieuwe onderwijsgebouw in de binnenstad de naam Anna Maria van Schurman te geven. “Een mooi idee. Want zo kan deze eerste vrouwelijke student in de gedachtenis blijven van de huidige generatie studenten. Ik ben gevraagd om met wat ideeën te komen om dat ook in het gebouw zichtbaar te maken. Daarvoor heb ik wel een offerte gemaakt. Want financieel heeft de UU mij jarenlang in de kou laten staan. Helaas heb ik op die offerte nog geen antwoord gekregen.” 

Pieta van Beek, Het wereldwonder van Utrechts Academie, Naam en faam van Anna Maria van Schurman (1636-2025). 2025.Provily Pers. 80 euro. Het boek is te bestellen p.vanbeek@uu.nl

Gastvrijheidsovereenkomsten op de UU
Pieta van Beek heeft jarenlang met drie universiteiten een aanstelling als onbetaald onderzoeker. Hierdoor deed ze zelfstandig onderzoek zonder daarvoor betaald te worden. Hoe kan dat? Navraag levert op dat de UU werkt met twee soorten onbetaalde aanstelling: gastvrijheidsovereenkomsten en ICT-gebruikersovereenkomsten. Bij gastvrijheidsovereenkomsten ligt er een duidelijke afsprakenlijst over het doel, de werkzaamheden en wat wel kan en niet. Bij ICT-gebruikersovereenkomsten wordt alleen een solis-id beschikbaar gesteld.