Utrecht bestaat 900 jaar: 15 grappige weetjes over de stad

1.      De stadsmuren

Het officiële thema van de viering is ‘een stad zonder muren’. Maar honderden jaren was Utrecht juist trots op de eigen stadsmuren. Toen de stad in 1122 de stadsrechten ontving van keizer Hendrik V betekende dat het recht om zichzelf te verdedigen. En dat gebeurde: eerst met een slotgracht - de huidige singels - en vanaf de 15de eeuw met een tien meter hoge en vijf meter lange stenen muur om de stad die vijftig torens en vijf toegangspoorten had. De muren vormden de grootste bouwconstructie uit het Middeleeuwse Utrecht. Je kunt die muren nu nog aanraken in het Hieronymusplantsoen, nabij de schouwburg als je richting Veritas loopt.

Gezicht op het Hieronymusplantsoen met het restant van de stadsmuur. Foto: J.A.N. van de Hulst, Het Utrechts Archief.

2.      Utrecht in de prehistorie

Je vraagt je misschien af wanneer de eerste bewoners in deze regio leefden. Archeologisch onderzoek in 2018 heeft gezorgd voor een nieuwe kijk hierop. Op het terrein waar nu het Prinses Máxima Centrum in het Utrecht Science Park staat, zijn toen sporen gevonden van menselijke bewoning en voorwerpen opgegraven uit de oude steentijd,  evenals uit andere periodes, zoals uit de bronstijd en de ijzertijd. De vondsten tonen aan dat Utrecht al in de prehistorie een populaire plek was. Het betekent ook dat de geschiedschrijving van Utrecht 8000 jaar eerder begint dan tot dan toe werd aangenomen.

3.      Licht en mist uit de grond

Heb je je wel eens verwonderd over die stalen platen in de grond nabij de Dom waar licht uitkomt? Het zijn de muren van het fort dat hier ooit stond. Op het Domplein hadden de Romeinen het Castellum Trajectum gebouwd. Sporen daarvan zijn te vinden vier meter onder de grond en ten toongesteld in het museum DOMunder. Om het fort ook bovengronds voor de Utrechters zichtbaar te maken zijn in 2010 één lijn met roestkleurige stalen elementen aangelegd die precies de muren aangegeven. Uit de markering komt gekleurd licht en flarden mist en in het staal zijn delen van de grenzen van het Romeinse Rijk gegraveerd. Ook wordt bij speciale gelegenheden de rook geïntensiveerd tot een mistgordijn, wat de overgang naar het Domplein nog dramatischer maakt. Bij regen of mistig weer en na het invallen van de duisternis is de lijn nog beter zichtbaar.

Trajectum Lumen. Foto: Wikimedia- Commons

4.      Escape room van een Utrechtse non

Mocht je denken dat een week in quarantaine gaan vanwege corona al een zware opgave is, dan moet je eens voorstellen om 57 jaar opgesloten te zitten in een kleine cel. Vrijwillig, dat wel. Het was zuster Bertken. Zij werd non en koos ervoor om zich in 1457 te laten inmetselen in een kleine cel in de Buurtkerk, waar nu het Museum Speelklok is gehuisvest. Waarom ze dit deed? Ze wilde al haar tijd besteden aan God. De liederen die zij daar schreef zitten in de vroege canon van de Nederlandse literatuur. Ze bleef daar tot haar dood en eigenlijk nog langer, want ze is er ook begraven. In 2020 kwam het bedrijf The Team Building met een escape room gebaseerd op het leven van zuster Berktken. Volgens de organisatoren hebben al meer dan 10.000 groepen het spel gespeeld.

5.      Belastingvrij bier

De stad Utrecht was al vanaf de 16de eeuw bezig er een universiteit te stichten. Amersfoort was een concurrent, maar Utrecht won. Het lukte het stadsbestuur om op 26 maart 1636 de academische basisopleiding van Illustere School tot universiteit (met promotierecht) te maken. Nu moesten er nog studenten gevonden worden. Weet je hoe ze dat deden? Ze kwamen met een tijdelijke maatregel om de studenten geen belasting te laten betalen voor bier en wijn. In die tijd was bier gezuiverd water en voedzaam. De maatregel had succes. Na twintig jaar vond het stadsbestuur het welletjes en werd de maatregel ingetrokken.

6.      Het gat tussen de Domtoren en kerk

Als je aan Utrecht denkt, komt al snel de Domtoren bovendrijven als het ultieme symbool van de stad. De Dom torent  boven alles uit en is van verre al te zien. Lange tijd gold in Utrecht de basisregel dat geen enkel gebouw hoger mocht zijn dan de 112 meter van de Dom. Toch was de toren in de eerste jaren na de bouw eigenlijk maar een aanhangsel van de kerk. Bij een tornado in 1674 werd het middenschip, de verbinding tussen de kerk en de toren, verwoest. Dat kwam omdat het materiaal waarmee dit middenschip was gebouwd een stuk goedkoper en van mindere kwaliteit was dan van de toren en de kerk.  Stukken puin zijn nog lange tijd blijven liggen. Ze hoorden in die tijd bij de stad. Pas in 1826 werd het laatste brokstuk verwijderd. Homoseksuelen gebruikten de ruïne lange tijd als geheime ontmoetingsplaats. Dat is nog herkenbaar in de uitdrukking  hij komt  achter de Dom vandaan en daarmee bedoelt dat iemand homo is.

7.      Descartes 

De Franse filosoof René Descartes wordt gezien als de grondlegger van de modern filosofie. Hij woonde ook enige tijd in Utrecht. Alleen zal hij daar geen goede herinneringen aan hebben over gehouden. Descartes verbleef tussen 1635 en 1639 in Utrecht bij de theoloog Henricus Regius, één van de grondleggers van de universiteit. Dat liep goed tot de invloedrijke gereformeerde theoloog en toenmalig rector Gisbertius Voetsius frontaal de aanval inzette op Descartes. Hij noemde hem een atheïst en zorgde ervoor dat Descartes geen les meer mocht geven aan de universiteit. In 1642 overtuigde hij de senaat zelfs tot een formele veroordeling van Cartesiaanse filosofie. Dat de tijden zijn veranderd, blijkt uit het feit dat de UU nu pronkt met het feit dat Descartes ooit verbonden was aan de UU met een Descartes College, een Descartes Centrum en een Descartes Hall.

8.      Standbeeld en huis van een paus

De enige Nederlandse paus in de geschiedenis is Adrianus VI die was geboren en getogen in Utrecht. Hij was slechts één jaar paus (van 1522 tot 1523). Zijn geboortehuis staat aan de Oudegracht. Je kent misschien wel het paushuis aan het einde van de Nieuwegracht waar sinds een paar jaar een standbeeld van Adrianus voor staat. Adrianus was de laatste niet Italiaanse paus tot de benoeming van de Poolse Johannes Paulus II. Deze paus bezocht in 1985 de stad Utrecht. Dat was geen groot succes.  Duizenden protestanten stonden langs de route waar de pausmobiel langs kwam om hun onvrede tegen de kerk uit te spreken. De sfeer was grimmig, er waren rellen en de mobiele eenheid greep in. Bij het bezoek aan de Jaarbeurs week de spreker Hedwig Wasser die namens de missie sprak, af van de vooraf goedgekeurde tekst en vroeg de paus ongehuwd samenwonenden, gescheiden mensen, gehuwde priesters, homoseksuelen én vrouwen niet uit te sluiten. De paus vertrok geen spier.

Het Paushuis met het standbeeld van de Utrechtse paus Adrianus VI Foto: DUB

9.      Bunnikside

Utrecht had in de jaren 60 maar liefst drie professionele voetbalclubs: Velox, Elinkwijk and DOS. DOS werd in 1957 voor het eerst en het laatst Nederlands kampioen. FC Utrecht ontstond in 1970 na een fusie van deze drie clubs. Bekende namen als Willem van Hanegem, Hans van Breukelen, Jan Wouters en Leo van Veen speelden voor de club. FC Utrecht is een zogeheten cupfighter en stond zes maal in de finale van de KNVB-beker en wist deze drie keer te winnen. Eén keer won Utrecht ook de Johan Cruijffschaal. Ook op een ander punt heeft de Utrechtse voetbalclub naam gemaakt. Tegenwoordig zie je steeds meer ongeregeldheden op de tribune, maar de supporters van deze volksclub introduceerden al in de jaren 70 als eerste het hooliganisme in Nederland. De zogenaamde Bunnikside is internationaal berucht door hun  gewelddadige acties. Menig trein kwam niet meer heel aan. Het meest bijzondere was wel de sloop van het oude stadion Galgenwaard in 1981. Na de laatste wedstrijd voor de vernieuwing gingen de supporters na de wedstrijd Utrecht-PSV het veld op om ongevraagd het stadion te slopen. Een jaar later werd op dezelfde plek het nieuwe stadion geopend.

Supporters sloopten  het oude Stadion Galgenwaard . Foto: Het Utrechtse Archief.

10.  Reuze theepot

Tegenwoordig kun je een wandeltocht maken rond de singels. Dat kon een paar jaar geleden nog niet. Met name het gebied rond het Centraal Station ziet er een stuk frisser en groener uit dan voorheen. Dat was tot voort kort vooral  ‘een saai en grijs commercieel gebied’. Dat ontstond toen het stadsbestuur in de jaren 70 besloot enkele historische panden af te breken en een deel van de singel droog te leggen voor een brede autobaan en een groot winkelcentrum. In 1973 ging het winkelhart van Nederland open. Het overdekte winkelcentrum bleek een prachtplek voor drugsverslaafden en daklozen. Al snel kwam het besef dat deze operatie een grote architectonische misser was. In 2012 is begonnen met de renovatie die leidde tot herstel van de singel en modernisering van Hoog Catharijne dat ook weer werd losgekoppeld van het Centraal Station. Ondertussen is wel geprobeerd om het centrum levendiger te maken, onder meer met de expositie Call of the Mall in 2013. Het is aan deze expositie te danken dat je op het dak van de parkeergarage een zeven meter hoge theepot ziet staan. De theepot staat symbool voor gezelligheid.

The Celestial Teapot. Foto: Gemeente Utrecht

11.  UFO

Wie niet uit Utrecht komt, zal zich afvragen of Utrecht bezoek heeft gehad van aliens. Nee hoor, de UFO op het dak van het gebouw de Inktpot bij het Moreelsepark  is een kunstwerk dat deel uitmaakt van een serie van 24 kunstwerken die in 1999 door het Centraal Museum zijn aangebracht in de stad onder de noemer Panorama 2000 om zo stil te staan bij de eeuwwisseling. Behalve de UFO was er een reuzenrad met auto’s als karretjes, een grote foto op het schip van de Domkerk en een enorme mus in een dakgoot. Het idee was dat alle kunstwerken zichtbaar zouden zijn vanaf de Dom. De meeste  kunstwerken zijn na de expositie weer verdwenen, behalve de UFO en de reusachtig mus. ProRail, die zijn hoofdkantoor in de Inktpot heeft,  kocht het werk en de mus verhuisde naar het Anthonius Ziekenhuis in Ouderijn.

12.  Lombok

Via het Jaarbeursplein wandel je zo richting de eerste multiculturele wijk van Utrecht: Lombok. De wijk ontstond in 1886 als een arbeiderswijk. De hoofdstraten waren bestemd voor het kantoorpersoneel, de fabrieksarbeiders werden gehuisvest in de tussenliggende straten. Houtzaagmolen De Ster herinnert nog aan die tijd als het soort van werk wat er werd aangeboden. In de jaren 70 veranderde het aanzicht van de wijk door de toestroom van arbeidsmigranten die ook hun gezin lieten overkomen. De Kanaalstraat werd in de jaren daaropvolgend het domein van vooral Turkse winkels die in heel Utrecht een zekere populariteit genoten. In de jaren 80 verloederde de wijk, wat voor de gemeente aanleiding was om de wijk flink op de schop te nemen waardoor steeds meer yuppies en jonge gezinnen ook voor Lombok kozen. Toch is het altijd een multiculturele wijk gebleven wat blijkt uit de diversiteit van de winkels en de komst van de Ulu moskee in 2015 die met 4800 vierkante meter de grootste van Nederland is.

De eerste multiculturele wijk van Utrecht: Lombok. Foto: DUB 

13.  Walk of Freedom

Als je de volgende keer door de stad wandelt, moet je eens letten op de vrijheidsstoeptegels. De Walk of Freedom is in 2007 is aangelegd en loopt van het Domplein via de Catharijnesingel, Jutphaseweg en Beneluxlaan naar Park Transwijk. Op de route zijn 120 tegels te vinden met kindertekeningen over het thema vrijheid. De officiële opening was bevrijdingsdag 2007, de bevrijdingsdag. En dat de route eindigt in Park Transwijk is niet vreemd. Daar is al jaren het Utrechtse Bevrijdingsfestival.

14.  Stadsdichters

Utrecht is een stad van de literatuur. Door de jaren heen heeft de stad zo'n  duizend auteurs voortgebracht die zich lieten  inspireren door het stadsleven. Denk aan dichters als Hendrik Marsman, Martinus Nijhoff en Gerrit Achterberg (die in de Boomstraat zijn hospita vermoordde). Maar ook recentere auteurs hebben sterke Utrechtse roots, zoals Ronald Giphart, Manon Uphoff of Arthur Japin. Behalve met schrijvers, profileert de stad zich ook met de jaarlijkse Nacht van de Poëzie die vanaf 1980 in Vredenburg is en heeft het sinds 2018 het Internationale Festival Literatuur Utrecht. Op het gebied van poëzie kent Utrecht ook het Stadsdichtersgilde van wie alumnus Ingmar Heytze als eerste stadsdichter het meest prominente gezicht is. Overal in de stad zie je zijn gedichten. Hij is ook een van de bedenkers van het project Letters van Utrecht. Elke zaterdag wordt een klinker van de Oudegracht (startpunt ter hoogte van de Smeebrug) vervangen door een tegel met een nieuwe letter toegevoegd aan wat een eindeloos gedicht is. 

Startpunt project Letters van Utrecht op de Oudegracht Foto: DUB

15.  Sofie en Nijntje

Ben je ooit Sofie tegengekomen? Op sommige verkeerslichten voor voetgangers  zie je een vrouwelijk figuur met paardenstaart en hoge hakken in plaats van het standaard mannetje. Sofie is bedacht in 2000 door een protestgroep uit Amersfoort om aandacht te vragen voor vrouwenrechten. Sinds 2004 is Sofie ook in Utrecht. Dat is overigens niet het enige bijzondere stoplicht in de stad. Bij de oversteekplaats voor de Bijenkorf is het Utrechtse icoon Nijntje,  van Dick Bruna, zichtbaar. En op de Amsterdamse straatweg zijn er stoplichten met homo en lesbische koppels. Dat moet de inclusiviteit bevorderen, net als het regenboogzebrapad in het centrum en het lange regenboogfietspad op het Utrecht Science Park.

Regenboogfietspad op het Utrecht Science park Foto DUB