Zon, zee, zwembad en een heerlijk boek

Het boek Het spook van woke van filosoof en UU-docent Floris van den Berg is een pamflet dat de jengelende uitspraak ‘je mag ook niks meer zeggen tegenwoordig’ volledig heeft omarmd. Zijn kritiek op het ‘wokisme’ probeert hij in een cultuurfilosofisch en wetenschappelijk kader te presenteren, maar komt niet verder dan een uiteenzetting van de overblijfselen van de Verlichting en een compleet overzicht van wat wetenschap precies is. Door te focussen op onderzoek en Verlichtingsdenken gaat hij voorbij aan een deel van de bevolking dat zich wel degelijk gediscrimineerd voelt.

Van den Berg hekelt de woke-beweging die volgens hem zonder enige wetenschappelijke onderbouwing en nuance opereert. Zijn kritiek op de cancelcultuur, waarbij mensen (lees: witte heteromannen) bij een kleine misstap aan de maatschappelijke schandpaal worden genageld, is terecht. Er is geen ruimte voor discussie of gesprek wanneer mensen uit de geschiedenis worden gewist. Ook legt hij gelijkenissen bloot tussen extreemrechtse ideeën en de linkse woke-ideologieën. Beide uitersten van het spectrum hebben de neiging om mensen aan te vallen op identiteit, en niet op de inhoud.

Helaas blijft Van den Berg hangen in de slachtofferrol. Hij klaagt over de nare bijsmaak die hij proeft wanneer hij wil genieten van westerse kunst en cultuur, omdat witte, westerse kunstenaars van begin 20e eeuw niet meer door de huidige maatschappelijke beugel kunnen. Bovendien schijnen zijn opvattingen over veganisme, religie en het huidige politieke beleid omtrent klimaatverandering teveel door. Het boek draait uiteindelijk niet meer om kritiek op woke, maar verandert in een moralistisch relaas waarin hij alles wat niet wetenschappelijk bewezen kan worden wegwuift. (Noortje van Bentum)

Floris van den Berg, Het spook van woke. 2023. Uitgeverij Aspect. 24,95 euro.

Wat betekent klimaatverandering voor het cultureel en historisch erfgoed? Wanneer mensen praten over de opwarming van de aarde, hebben ze het meestal over de gevolgen voor de natuur en de biodiversiteit. Maar de door mensen zelf gemaakte werken lopen ook gevaar. Sommige monumenten, kunstwerken en gebouwen worden bedreigd. Ze zullen moeten worden aangepast of verplaatst of gaan simpelweg verloren.
In Nederland is dit probleem zeer urgent. Nu al zou bijna 60 procent van het grondgebied onder water staan als er geen bescherming van dijken zou zijn. Maar dit complexe beschermingssysteem is dit niet voorbereid op de zeespiegelstijging die naar verwachting zal plaatsvinden als we doorgaan met het uitstoten van broeikasgassen zoals we nu doen. Nederland staat in de top 10 van landen met de meeste CO2-uitstoot per hoofd van de bevolking.

In dit kader is het ironisch dat sommige van de meest gerenommeerde musea in de wereld net zoveel energie nodig hebben als een kleine stad. En dat ze gedwongen zijn om aanzienlijke donaties van de fossiele brandstofindustrie te accepteren om overeind te blijven (helaas alleen in figuurlijke zin).
In De Toekomst van het Verleden waarschuwt Thijs Weststeijn, hoogleraar kunstgeschiedenis, ons voor de verdwijning van dierbare culturele werken, werken die onze identiteit mede bepalen. Vervolgens laat hij ons nadenken over het behoud van het bedreigde erfgoed: zullen we alles digitaliseren zodat ze voor altijd op een VR-headset te vinden zijn? Of herbouwen we ze op een andere plek die niets met onze voorouders te maken heeft? En misschien wordt een ondergedompeld Amsterdam wel een duikersparadijs... (Marjorie van Elven)

Thijs Weststeijn, Toekomst van het verleden van over Wat betekent de klimaatverandering voor ons cultureel erfgoed? 2023. Uitgeverij Prometheus. 25 euro. 

‘Veltman was een kleurrijk fysicus die geen blad voor de mond nam, sociale conventies aan zijn laars lapte, conflicten niet uit de weg ging en zich soms bot kon opstellen.’ Wetenschapshistoricus Dirk van Delft doet in zijn biografie van Martinus Veltman (1931-2021) geen enkele moeite om de Utrechtse Nobelprijswinnaar mooier voor te stellen dan hij was. Toen de dagvoorzitter hem tijdens een lezing zei dat zijn tijd om was, reageerde Veltman met: ‘Dan ga je toch weg’, om daarna doodleuk nog een half uur door te praten. Maar Van Delft steekt ook de verdiensten van zijn hoofdpersoon niet onder stoelen of banken. Uit zijn boek Verrek, dat is ‘t  komt ‘Tiny’ Veltman naar voren als een uitstekend docent, een bevlogen spreker, een trouwe vriend en collega en een briljant wetenschapper, die de Nobelprijs in 1999 ten volle verdiende.   

Van Delft levert met deze biografie een prestatie van formaat. Hij beschrijft op een uiterst gedetailleerde, en voor zover ik dat kan beoordelen, zeer deskundige manier hoe de deeltjesfysica zich in de vorige eeuw heeft ontwikkeld, maar koppelt die beschrijving ogenschijnlijk moeiteloos aan het smeuïge levensverhaal van zijn flamboyante hoofdpersoon. Het zal niet vaak zijn voorgekomen dat een boek waarvan de inhoud me zo volstrekt ontging, me toch zo bleef boeien. Vooral de hoofdstukken waarin Veltmans leerling en mede-Nobelprijswinnaar Gerard ’t Hooft zijn opwachting maakt, bieden spannende lectuur. Van Delft kreeg inzage in soms zeer vertrouwelijke documenten en kon op basis daarvan tot in detail reconstrueren hoe de breuk tussen de twee mannen ontstond en geleidelijk steeds dieper werd. Maar ook verder blijft Verrek, dat is ‘t het lezen meer dan waard. Zoals in het hoofdstuk waarin Van Delft vertelt hoe Veltman zijn studenten soms imponeerde door voor het bord zijn trui uit te trekken zonder zijn sigaar uit de mond te nemen. Wie moet bij zo’n anekdote niet onwillekeurig even glimlachen?  (Erik Hardeman)

Dirk van Delft, Verrek dat is ’t. 2023. Uitgeverij Prometheus. 32,50 euro; 18,99 (e-book)

Elke tijd kijkt weer op een eigen manier terug op het verleden. Zo is onze kijk op de geschiedenis niet vaststaand. En omgekeerd kan reflectie op het verleden invloed hebben op de samenleving van nu. Het zijn deze thema’s die centraal staan in het boek Spiegelingen dat is verschenen bij het afscheid van universiteitshoogleraar Frits van Oostrom.

Dertig toonaangevende mediëvisten zetten in korte essays één persoon centraal en kijken in hoeverre die wetenschapper de kijk op de middeleeuwen heeft beïnvloed of hoe ze laten nadenken over het leven nu. Hiermee eren de auteurs Van Oostrom die zelf voortdurend dit verband onderzoekt, zoals in zijn recent verschenen boek over De Reynaert.

Er komen verschillende opvallend actuele onderwerpen voorbij, zoals analyses hoe men in de middeleeuwen keek naar minderheidsgroeperingen of hoe men omging met homoseksuelen. Maar ook zijn er hoofdstukken over de manier waarop Tolkien en Umberto Eco  de middeleeuwen in een roman verwerkten en daarmee voor een breder publiek populair maakten.

Het botst soms wel dat de verhalen zijn opgehangen aan personen, terwijl je eigenlijk over een bepaalde visie wilt spreken. Daarnaast is niet iedere auteur eenzelfde eloquente stilist als Van Oostrom. Maar het boek bevat zeker pareltjes die voor een breder publiek interessant zijn om te lezen, zoals bijvoorbeeld het verhaal van Claire Weeda over Barbara Tuchman en de relatie tussen het klimaat en de pestepidemie in de veertiende eeuw of het portret van Frank Brandsma over de iconische Utrechtse hoogleraar Keltisch Maartje Draak. (Ries Agterberg)

Wim van Anrooij (redactie), Spiegelingen. 2023. Uitgeverij Prometheus. 22,50 euro

Wie veertig mensen een cadeau laat samenstellen, moet duidelijke instructies geven. Dat is bij Tastend door de tijd, een herinneringsboek ter ere van het afscheid van Leen Dorsman als hoogleraar Universiteitsgeschiedenis, goed gelukt. De veertig bijdragen die collega’s en geestverwanten schreven, zijn met twee ruime pagina’s elk van hetzelfde, prettige formaat. Ze beslaan samen de gehele geschiedenis van de universiteit, die telkens wordt uitgelicht aan de hand van een ‘object’. Dat object kan alles zijn van een dubbele telescoop tot een maskerade, en van een kolossale gipsen schedel tot de gezichtsbeharing van historici.

Aan erudiete geschiedschrijving is in Tastend door de tijd geen gebrek, maar gelukkig permitteren de auteurs zich daarnaast de nodige luchtigheid. Een zin als “Het aanbrengen van fallussymbolen in de openbare ruimte lijkt een hardnekkig symptoom van de menselijke conditie” tref je zomaar aan, vanzelfsprekend voorzien van bewijsvoering en historische voorbeelden. Hoewel sommige passages enige voorkennis vereisen, is het boek daardoor ook voor leken uiterst leesbaar.

Niet elk onderwerp zal bij iedere lezer in de smaak vallen, daar zijn sommige objecten wellicht te niche voor, maar door de opzet van het boek tekent zich een rijk keuzemenu af, dat naar eigen inzicht, in een eigen tempo en in een willekeurige volgorde kan worden doorlopen. Voor wie wil volgt dan nog een toetje: het boek eindigt met een bespiegeling op het eigen genre, en daarmee op zichzelf. (Rens van der Beek)

Marijke Huisman, Jeroen Koch en Dirk van Miert (redactie), Tastend door de tijd. Een greep uit vier eeuwen Utrechtse wetenschapsgeschiedenis. 2023. Uitgeverij Matrijs. 24,95 euro.

“Wat weet jij van Utrecht?” is de vraag die prijkt op de achterkaft. Nou, bar weinig zo blijkt na slechts een hoofdstuk De Groate Utreg Kwis. En dat voor iemand die de stad toch al zo’n vijftien jaar als de hare beschouwt. Even slikken dus. Gelukkig bestaat het boekje uit zeven hoofdstukken met maar liefst 250 vragen. Er gloort dus hoop aan de horizon.

Ter gelegenheid van het 900-jarige bestaan van de stad Utrecht organiseerde Koos Marsman en Ton van den Berg samen met een collectief van Utrechtse instanties in 2022 De Groate Utreg Kwis. Een quiz om de kennis van de Utrechters te testen. Met om en nabij 300 aanmeldingen en vijf uitzendingen op RTV-Utrecht werd het een groot succes. Reden voor Uitgeverij WBOOKS om de vragen te bundelen in een uitgave. Het resultaat is een 160 pagina’s tellend boekje met vragen, illustrerende foto’s en, niet onbelangrijk, de antwoorden.

Met thema’s als ‘Bekende Utrechters’, ‘Utrecht zorgt’, ‘Utrecht strijdt en lijdt’, ‘Utrecht verandert‘, ‘Utrecht werkt’, ‘Utrecht vermaakt zich’ en Utrechtse weetjes’ heeft De Groate Utreg Kwis voor ieder wat wils. En ook al laat je parate Utrechtkennis je schromelijk in de steek, je komt sowieso wijzer uit de quiz dan dat je erin ging. En dat is ook wat waard. Met zo veel vragen is er bovendien genoeg gelegenheid voor herhaling. Een must voor elk zichzelf respecterend Utrechts straatfeest en studentenhuis. (Martine Jansen)

Koos Marsman en Ton van den Berg, De Groate Utreg Kwis. 2023. WBOOKS. € 22,95.

Wie de laatste jaren door de stad Utrecht wandelt, zal opmerken dat er de laatste jaren opvallend veel nieuwe muurschilderingen zijn bijgekomen in de stad. Groepen als De Strakke Hand en JanIsDeMan hebben de wijken verrijkt met prachtige muurkunst.

De universiteit draagt daar ook aan bij met een reeks ‘Muurformules’, waaronder het Dopplereffect van Buys Ballot op de Burgemeester Reigerstraat, de fasecontrastmicroscoop van Caroline Bleeker op de Strosteeg en toevalsbeweging van Ornstein op de Oosterkade.

Grafisch vormgever en fotograaf Joost van Waert is met zijn camera de hele stad doorgegaan en heeft behalve hedendaagse schilderingen ook de oude gevelstenen, reclames, tegeltableaus en muurgedichten vastgelegd en verzameld in het boek Muurkunst in Utrecht. Het is een rijk overzicht van grote en kleine stadsversieringen, geordend op wijk. Met dit boek in de hand leer je met andere ogen te kijken naar de stad waar je normaal gesproken snel doorheen racet. (Ries Agterberg)

Joost van Waert, Muurkunst in Utrecht. Tweede, herziene druk 2022. 24,95 euro.       

Zoek het uit is een boekje met onderzoeksvoorstellen voor kinderen. Elk voorstel wordt geïntroduceerd door een van onze eigen Utrechtse onderzoekers. Ze vertellen wat over zichzelf, geven een achtergrond, een boodschappenlijstje en wat tips. Dit allemaal in een kleurrijke maar overzichtelijke lay-out (ik ben jaloers, mogen volwassen onderzoekers dat ook?).

Als eerste vallen de onderzoekers die aan het woord komen op. Hoewel het boekje in het kader van Meet the professor is uitgegeven, komen er overwegend jonge UU’ers aan het woord. Dit is vooral te zien aan de foto: ze stellen zich namelijk voor met hun voor- en achternaam, zonder titels. Het geeft het gevoel alsof je met een tante of oom aan tafel zit, niet met een ‘enge’ professor.

Ander pluspunt: vrijwel elke faculteit is vertegenwoordigd, voor alle wetenschappers in spe is er dus een leuk onderzoek en een kijkje in de keuken. Een kleine greep uit het boek geeft al een taalwetenschapper, scheikundige en een geodeet. Het valt wel op dat er veel biologen in zitten. Hoewel ze allemaal met een heel andere proef en achtergrond komen, vraag ik me af of er niet nog iets van een econoom of wiskundige in gepast had.

Daarnaast vraag ik me af of de toon niet tè UU is, met op elke pagina UU-geel en UU-feitjes in de omslag. Het is te koop bij het Universiteitsmuseum Utrecht, maar zo’n leuk boekje moet mijns inziens wel verder dan Utrecht kunnen komen en nog steeds in staat zijn toekomstige studenten te inspireren. (Winnie Henderson)

Maartje van Kouwen (red), Zoek het uit. 2023 Universiteit Utrecht. 3,95 euro (vanaf 5 september verkrijgbaar bij Universiteitsmuseum)

Een bekend probleem van poëzieonderwijs is dat het moeilijk te geven is. Leerlingen zijn lastig te motiveren, docenten weten zich niet goed raad en er is te weinig tijd.

Hoe het óók kan, bewijzen dichteres en beeldend kunstenares Lies Van Gasse en UU-docent Moderne Nederlandse Letterkunde en dichter Laurens Ham. Zij schreven het boek Toon de stad, waarvan de ondertitel ‘poëzie ontdekken, zelf gedichten schrijven, kijken en luisteren’ de doelen weergeeft. Elk gedicht wordt vergezeld van opdrachten: denk, doe, lees, kijk, weet. Ze presenteren de gedichten als een stad, waarvoor je al je zintuigen aan het werk zet.

Geen algemeen bekende gedichten hier, zoals Marsmans platgetreden ‘Denkend aan Holland’. De schrijvers grijpen vaak naar minder toegankelijke poëzie van bijvoorbeeld Xavier Roelens, Rosalie Hirs, Anneke Brassinga en Gerrit Kouwenaar. Maar ook andere sterke dichters die je zelden in de geijkte poëzieles tegenkomt, komen langs, zoals Maartje Smit, Nyk de Vries en Mark Boog.

De schrijvers geven heel weinig technische vragen en opdrachten over rijm of metrum. In de opdrachten laten ze jou die gedichten met andere gebeurtenissen of herinneringen associëren. Zo leidt een gedicht van Hannah van Binsbergen tot de Koude Oorlog en de invasie van Oekraïne. Een gedicht van Maarten van der Graaff roept vragen op over het imago van ‘de dichter’. Elders, in een vraag over alliteratie, wordt dit woord niet genoemd; het gaat over ‘stuwende ritmes en herhalende klanken’.

De schrijvers geven nauwelijks les. Hun nadruk ligt op de lees- en luisterervaring. Ze delen ruimhartig in hun eigen ervaringen door naast, en niet boven de leerling te gaan staan en die uit te nodigen. ‘Woorden temmen’ is een aanrader voor wie leerlingen wil enthousiasmeren of zichzelf wil uitdagen. (Roel Weerheijm)

Tal van onderzoeken wijzen uit dat het leesonderwijs in Nederland hard achteruit holt. Maar wat is de juiste oplossing om dit probleem aan te pakken? Hoe krijgen we Nederland weer massaal naar de bibliotheek en met de neus in de boeken? Want ja, we leven in een leescrisis.

In de bundel Omdat lezen loont: Op naar effectief leesonderwijs in Nederland stellen verschillende auteurs – van neerlandici, leraren en bestuurders tot schrijvers, journalisten en bibliotheekmedewerkers – verbeteringen voor om het leesonderwijs aan te pakken.

De auteurs behandelen de leescrisis elk vanuit hun eigen perspectief. Soms las ik hoofdstukken met mijn mond open van verbazing. Waarom is dit wel een groot probleem in Nederland, maar elders niet? Welke invloed heeft de digitalisering op onze leesvaardigheid? En bovenal: hoe kunnen we het probleem bij de wortel aanpakken?

Een van de interessante initiatieven die in deze bundel worden benoemd is het hoofdstuk Dolly Parton als succesvolle leesbevorderaar. Dat legt uit hoe de Amerikaanse zangeres een project opzette – de Imagination Library – om kinderen al vanaf de geboorte in aanraking te brengen met boeken.  

We lezen écht te weinig boeken van kwalitatieve aard en dat heeft tot gevolg dat we veel belangrijke informatie missen. Daarnaast heeft deze leescrisis tot gevolg dat onze communicatievaardigheden in het moeras dreigen te verzuipen. Maar dit betekent niet dat we, ongeacht de leeftijd, er nog iets aan kunnen doen.

Toen ik halverwege deze bundel was, besloot ik mijn oude leraar Nederlands van de middelbare school een bericht te sturen om haar te bedanken voor het goede leesonderwijs. Zij nam destijds al adviezen ten harte die nu in het boek worden gegeven. Mijn advies: lees deze bundel en pak er daarna nog eens een ander goed boek bij. Het loont! (Matthijs Meulblok)

Yra van Dijk, Marie-José Klaver, Els Stronks en Mischa Hamel (redactie), Omdat lezen loont: Op naar effectief leesonderwijs in Nederland. 2023. Uitgeverij Pica.

Als de Amsterdamse advocaat Bob de Winter op een avond in 1948 bezoek krijgt van een medewerker van de Buitenlandse Inlichtingendienst (BID), dan is dat het begin van een, in de goede zin van dat woord, ouderwetse thriller. Op verzoek van de BID gaat De Winter naar Praag om een vroegere geliefde te ontmoeten die in het communistisch geworden Tsjechoslowakije mogelijk een interessant contact voor de inlichtingendienst zou kunnen zijn. Maar is zij wel wie zij zegt te zijn?

Bob de Winter is een creatie van Duco Hellema, emeritus-hoogleraar in de geschiedenis van de Internationale Betrekkingen, en kenner van het naoorlogse Europa. Die kennis heeft hij gebruikt voor een verhaal, waarin zijn Lucky Strikes rokende hoofdpersoon eerst in Praag en later in Amsterdam verzeild raakt in een schimmige wereld van elkaar beconcurrerende geheime diensten en spionnen met een duister oorlogsverleden.

Hellema heeft kosten noch moeite gespaard om een waarheidsgetrouw beeld te schetsen van Nederland in de jaren veertig van de vorige eeuw, een land waar veel voedsel nog op de bon is, waar je opbelt vanuit een telefooncel en waar voorbij Zwolle nog stoomtreinen rijden. Ook voert hij historische personen ten tonele, zoals de latere minister van Buitenlandse Zaken Stikker en Louis Einthoven, hoofd van de Centrale Veiligheidsdienst, de latere BVD.

Een kritiekpunt is misschien dat De Winter wel erg naïef in het leven staat. Wie zou het, na op het nippertje te zijn ontkomen aan de Tsjechische politie, in zijn hoofd halen om zich terug in Nederland, alle waarschuwingen ten spijt, meteen weer in een nieuw wespennest te begeven door op zoek te gaan naar een dood gewaande SS’er? Duco Hellema’s hoofdpersoon doet het, maar hij is dan ook niet voor niets Bob de Winter, een speurder van wie we als het aan Hellema ligt, zeker meer gaan horen. (Erik Hardeman)

Duco Hellema, Rendez-vous in Praag, uitgeverij Prometheus,  21,99 euro