Hoe werkt het?

Centraal in de techniek staan een laser en een platina ringetje. Bij de Elana-techniek haalt de neurochirurg een bloedvat uit het been. Dat sluit hij aan op de 'huidtak' van de halsslagader. Het andere eind moet aangesloten worden op een hoger, in de hersenen gelegen, deel van de hersencirculatie. De doorbloeding kan echter niet worden stilgezet voor het maken van die verbinding. Daarom hecht de neurochirurg het nieuwe vat eerst vast op de actieve slagader, maar maakt hij nog geen opening. Dan brengt hij een cilindervormige katheter in. Het uiteinde daarvan bestaat uit een ring van haardunne glasvezeldraadjes waar ultraviolet laserlicht uitkomt.

Als het uiteinde van de katheter tegen het actieve bloedvat gedrukt wordt, snijdt het laserlicht in enkele seconden een cirkelvormig flapje uit het actieve bloedvat. Zo ontstaat een ronde opening die de twee bloedvaten op elkaar aansluit. De truc is dat de katheter het losse flapje vastzuigt, waardoor het niet in het bloedvatstelsel verdwijnt en dus ook geen verstopping kan veroorzaken. Verder is het noodzakelijk dat op de plaats van de koppeling een platina ringetje inde wand wordt aangebracht. "Hierdoor wordt de wand opgespannen als het vel van een drumstel", legt uit. "Daardoor kunnen we de laser goed tegen de vaatwand duwen om een gat te maken. Zonder ringetje lukt dat niet."

In drie gevallen kan de Elana-techniek uitkomst bieden. Om te beginnen zijn er afwijkingen van bloedvaten zelf, zoals aneurysma's - zeer kwetsbare verwijdingen van slagaders die open kunnen scheuren - die soms alleen met een bypass behandeld kunnen worden. Dan zijn er hersentumoren waardoorheen grote bloedvaten lopen. Die tumoren zijn praktisch niet te verwijderen zonder het bloedvat om te leiden. In de derde plaats kan Elana gebruikt worden bij de preventieve behandeling van de grote groep mensen die veel kans lopen op een beroerte vanwege een vernauwing van hun halsslagader.

Sinds 1979 experimenteerde Tulleken met de door hem ontwikkelde techniek die hij steeds verder perfectioneerde. Hij verwacht dat de Elana-techniek tot het vaste repertoire van neurochirurgen gaat behoren. Nu komen alleen nog uitbehandelde patiënten voor de operatie in aanmerking, maar dat zal veranderen zodra de techniek bekender wordt. Heel snel zal dat niet gaan, omdat het een complexe operatie is die een chirurg niet onmiddellijk onder de knie heeft. En waarvoor bovendien een laser van zo'n tweehonderdduizend euro nodig is. Tulleken ziet in deze drempel een blessing in disguise. In 2005 zei hij: "Het nadeel is uiteindelijk een voordeel. Het betekent dat alleen zeer gemotiveerde chirurgen ermee aan de slag gaan, dat komt de kwaliteit ten goede."

(dit artikel is in sterke mate gebaseerd op een in 2005 in 'Scan' verschenen artikel van de hand van Rinze Benedictus).

'Major breakthrough in bypass surgery'

De stormachtige ontwikkeling van een Utrechtse vinding

Erik Hardeman

Een vader en een zoon die samen een bedrijf in de markt zetten. In de wereld van loodgieters en huisschilders mag dat niet ongebruikelijk zijn, tussen de wetenschappelijke startups in de Utrecht Holdings is de firma Tulleken & Zn een unicum.

"Ik kan me nog goed herinneren hoe mijn vader en ik vroeger thuis aan de keukentafel zaten", lacht Rutger Tulleken (40). "Zou je je patenten niets eens wat beter beschermen", vroeg ik dan. Maar daar wilde hij niets van weten. 'Jij bekijkt alles veel te commercieel, ik doe dit voor de wetenschap.' Af en toe hebben we het er nog wel eens over. 'Goh, zegt hij dan, zonder het bedrijf zou ik nu nog in mijn eentje in het lab zitten, nu vlieg ik de hele wereld over.'

We schrijven het jaar 2004. Hoogleraar neurochirurgie Kees Tulleken heeft in het UMC Utrecht na een lange tijd van experimenteren en onderzoeken een revolutionair nieuwe techniek ontwikkeld om hersenoperaties uit te voeren. Die Elana techniek maakt het mogelijk om een bypass te maken zonder dat de bloeddoorvoer ook maar een moment wordt onderbroken. Maar het zakelijk exploiteren van die vinding en het organiseren van het benodigde startkapitaal heeft zijn interesse niet en is hem ook minder op het lijf geschreven. De nieuwe techniek dreigt dan ook in de universiteit te blijven steken, zeker omdat de Duitse fabrikant van lasers die al sinds begin jaren negentig in het bezit is van de patenten, besluit af te haken.

"Die fabrikant had in die patenten - op het platina ringetje en de laserkatheter die de operatie mogelijk maken - geïnvesteerd in de hoop dat er vraag zou ontstaan naar hun dure lasers", zegt Rutger Tulleken. "Ze hadden geprobeerd om ze zelf in de markt te zetten, maar er was op dat moment totaal geen vraag naar. Ze zeiden: Als Utrecht onze enige klant blijft, dan stoppen we ermee. Ik zelf was op dat moment na een opleiding als fiscaal jurist actief in het ondernemerschap en op een gegeven moment vroeg iemand uit de omgeving van mijn vader: Rutger, kun jij niet wat regelen? Ik heb toen meteen gezegd: Dat wil ik wel proberen, maar als het me lukt, moeten we er een bedrijf van maken."

Na enig aarzelen ging Tulleken-senior akkoord, waarna zijn zoon in 2004 naar Duitsland vloog om de patenten terug te kopen. "Dat heeft me een flink bedrag gekost", beaamt deze, "maar het was het waard, want nadat we met een aantal enthousiaste mensen Elana BV hadden opgericht, begon het te lopen. We kregen al vrij snel een subsidie van bijna twee ton van het ministerie van Economische Zaken en ook in het ziekenhuis groeide de interesse, vooral na het bezoek van premier Balkenende, die de techniek door mijn vader hoogst persoonlijk kreeg uitgelegd."

Na dat bezoek en na een artikel van drie pagina's in de New York Times ter gelegenheid van de eerste, zeer succesvolle, operatie in Amerika kon Elana niet meer kapot", zegt Tulleken-junior tevreden. Hoewel het aantal klanten nog bescheiden is, heeft hij vooral hoge verwachtingen van de VS. "Op dit moment wordt de vinding daar nog maar in drie ziekenhuizen gebruikt, maar als de techniek aanstaande zomer van de Amerikaanse gezondheidsautoriteiten groen licht krijgt, zal dat aantal ongetwijfeld snel gaan stijgen."

Kern van de activiteiten van Elana BV is de verkoop van de katheters en de platina ringetjes. Als de nieuwe techniek aanslaat, kan dat een zeer lucratieve handel worden, want voor elke operatie moet een ziekenhuis een nieuw pakket aanschaffen. Maar de ambities reiken verder, want het in het Alexander Numangebouw gevestigde bedrijf richt zich inmiddels ook nadrukkelijk op wetenschappelijk onderzoek. "In de eerste plaats doen we samen met verschillende Europese en Amerikaanse universitaire ziekenhuizen onderzoek naar de werking van de Elana techniek, maar dat is vooral bedoeld om neurochirurgen de voordelen te laten zien. In het UMC Utrecht loopt daarnaast een groot onderzoek naar de mogelijkheid om met de nieuwe techniek beroertes te voorkomen en in ons eigen lab zoeken we samen met onderzoekers uit het UMC naar toepassingsmogelijkheden elders in het lichaam."

Tulleken is zeer te spreken over de intensieve samenwerking met de universiteit en haar onderzoekers in het ziekenhuis. "Wij hebben zelf twaalf mensen in dienst, maar daarnaast heeft een aantal neurochirurgen uit het UMC bij ons een parttime onderzoeksaanstelling. Bovendien financieren we aio-plaatsen en hebben we meerdere studenten als betaalde stagiaires. Het leuke is dat de Elana techniek in het ziekenhuis nu echt leeft en terecht, want zij hebben bijgedragen aan een uitvinding die door de Amerikanen al wordt aangeduid als een 'major breakthrough in bypass surgery'."

Bedrijfsmatig gaat het Elana BV voor de wind, want het boekjaar 2006 werd al afgesloten met een bescheiden winst, maar ook voor de familiecontacten is het bedrijf gunstig gebleken, want vader en zoon zien elkaar nu bijna dagelijks. "Mits mijn vader in Nederland is", zegt Rutger glimlachend, "en dat is niet zo vaak meer. Er is altijd wel een ziekenhuis dat hem uitnodigt om een Elana-operatie uit te voeren, om een demonstratie te houden of voor een cursus. En hij is wereldwijd ook nog steeds de hoofdpersoon in het onderzoek. Met het bedrijf wil hij commercieel trouwens niets te maken hebben. Aandelen, salaris, dat heeft hij stelselmatig geweigerd. Nou ja, dat kan ik me ook wel voorstellen, want het gaat hem puur om de wetenschap. En bovendien, hij reist de hele wereld over en opereren is zijn grootste hobby. Nee hoor, hij vermaakt zich prima."

Bram Bout (47) ging na een promotie in de biochemie aan de Universiteit van Amsterdam werken in de biotech. Hij was de eerste werknemer van Crucell. Dit jaar werd hij Chief Executive Officer bij Bioceros in Utrecht en Chief Technology Officer (CTO) bij het Leidse biotech bedrijf ProFibrix.

Bedrijf?

Bioceros BV (opgericht in april 2003)

Wat doet het bedrijf?

"Enerzijds biedt Bioceros service aan onderzoekers en bedrijven die een interessant eiwit hebben en dit willen ontwikkelen tot een geneesmiddel. Wij brengen dit eiwit tot expressie in zoogdiercellen onder zulke gecontroleerde condities dat die latere farmaceutische productie van het eiwit door die cellen mogelijk maken. Voor wetenschappers is dit een snelle manier om te kunnen beschikken over de voor hun onderzoek noodzakelijke eiwitten uit die cellen.

"Ook assisteert Bioceros onderzoekers bij het ontwikkelen van dergelijke eiwitten tot een geneesmiddel dat toegepast mag worden bij patiënten, bijvoorbeeld door ze op hun giftigheid en effectiviteit te testen. Daarnaast ontwikkelen we een aantal van dit soort geneesmiddelen ook zelf. Deze zijn gericht op de behandeling van onder meer allergie, auto-immuunziekten zoals reuma en kanker.

Hoe is Bioceros in Utrecht terecht gekomen?

"In 2003 hebben een paar medewerkers van het aan het Amsterdamse AMC verbonden bedrijf Macrozyme Bioceros opgericht. Net op dat moment werd het Alexander Numangebouw opgeleverd en dat was voor hen aanleiding om voor De Uithof te kiezen. Daar zit Bioceros nu al weer bijna vier jaar met in totaal negen medewerkers."

Hoeveel verdienen jullie per maand?

"Dankzij onze service aan onderzoekers zijn wij het zeldzame voorbeeld van een biotech bedrijf dat niet in de rode cijfers zit. We denken dit jaar een omzet van ongeveer een miljoen euro te maken. De winst investeren we in de ontwikkeling van onze eigen producten en in het optimaliseren van onze technologie."

Over tien jaar?

"Of we hebben dan een aantal van onze producten aan grote bedrijven verkocht en bestaan nog als zelfstandig bedrijf, of we zijn in zijn geheel door een bedrijf overgenomen."

EH

Erik Hardeman

Het is nu precies tien jaar geleden dat de universiteit de deur op een kier zette voor wetenschappers die hun vindingen niet alleen in wetenschappelijke tijdschriften wilden publiceren, maar die er ook geld aan wilden verdienen. Pioniers op dat gebied waren de immunologen Logtenberg en Clevers met hun biotechbedrijf UBiSys, dat later opging in Crucell, hartchirurg Borst met de Octopus, een apparaat dat hartoperaties vergemakkelijkt en - nogal onverwacht - theoloog Van der Plas, die cd-roms op het gebied van de Egyptologie produceerde. In 1997 vond het college van bestuur dat het afgelopen moest zijn met de wildgroei van privé-bv's van onderzoekers. Vandaar dat alle universitaire bedrijven toen werden ondergebracht in een holding, een speciaal voor dat doel opgerichte bv, die naast een controlerende ook een ondersteunende en stimulerende taak kreeg voor beginnende ondernemers. Rond diezelfde tijd ontstond ook in het ziekenhuis een dergelijke organisatie en enkele jaren geleden bundelden de twee hun krachten in de Utrecht Holdings.

Hoe snel de ontwikkeling is gegaan, blijkt wel uit het feit dat de controlerende taak al lang geen hoofdtaak meer is, zegt Van Strien. "Hoofddoel van de Holdings is het stimuleren van wetenschappers om hun vindingen commercieel te exploiteren en om hen op dat lastige pad met raad en daad terzijde te staan. Daarnaast beheren wij octrooien voor universiteit en ziekenhuis en adviseren wij de beide besturen op het terrein van bedrijvigheid en ondernemerschap."

Hoewel het aantal bedrijven binnen de Holdings gestaag groeide - er zijn er inmiddels twintig - , was voorzichtigheid in Utrecht lange tijd troef. Terwijl andere universiteiten investeerden in nieuwbouw en zich daardoor omringd zagen door snel uitdijende science parks, bleef het aantal Utrechtse startups, vooral vanwege het ontbreken van een zogeheten incubator, een laboratoriumgebouw voor jonge biostarters, aanvankelijk relatief beperkt. Octoplus, het bedrijf van voormalig Farmaciedecaan Daan Crommelin, en later ook UBiSys kozen om die reden zelfs voor Leiden als vestigingsplaats.

Een belangrijke stap in de goede richting was volgens Van Strien de opening in 2004 van het Alexander Numangebouw aan het begin van het Diergeneeskundeterrein als echte Utrechtse incubator. In dat gebouw, waarin ook de Holdings zijn gevestigd, hebben zich inmiddels tien bedrijven op het terrein van de life sciences en de biotech gevestigd. Maar de directeur van de Holdings roemt ook de actieve opstelling van collegevoorzitter Van Rooy in de Taskforce Innovatie van de provincie Utrecht.

"Er is hier de laatste jaren een nieuw elan ontstaan, dat zich heeft geuit in verschillende initiatieven. In het onlangs door de gemeenteraad vastgestelde stedebouwkundig plan voor De Uithof is langs de weg naar de sportvelden ruimte gereserveerd voor een of meer bedrijvengebouwen in de sfeer van de life sciences. Maar ook heel belangrijk zijn de initiatieven die de laatste jaren door de universiteit en de hogeschool zijn genomen om studenten en andere jonge starters te ondersteunen, zoals StartImpuls Utrecht en het daaraan gelieerde Centrum voor Ondernemerschap en Innovatie in het Kruytgebouw.

Dankzij bijdragen van onder meer het Ministerie van Economische Zaken en de Rabobank kan StartImpuls Utrecht inmiddels beschikken over een fonds van twee miljoen euro, waaruit veelbelovende jonge starters een lening van maximaal een ton kunnen krijgen. Een probleem was tot voor kort echter nog het gebrek aan mogelijkheden om wetenschappers uit de biomedische hoek van het nodige startkapitaal te voorzien, erkent Van Strien.

"Daar praat je over grote investeringen en jarenlange ontwikkeltrajecten om tot een product te komen. Ook daarvoor hadden we weliswaar al wat fondsen, maar we vonden het hoog tijd voor een meer ambitieuze aanpak. We hebben Harold van Barlingen van Thuja Capital daarom vorig jaar de opdracht gegeven om een marktverkenning uit te voeren en het succes was boven verwachting.

"Onze opdracht aan hem was om inclusief een bijdrage van de Holdings van universiteit en ziekenhuis van elk twee miljoen een fonds van 12,5 miljoen te creëren. Dankzij bijdragen van Van Lanschot bankiers en van een verzekeraar en een pensioenfonds die allebei anoniem willen blijven, is er uiteindelijk in totaal 19 miljoen uit de bus gekomen, een 'revolving fund', dat we als zogeheten durfkapitaal kunnen gaan investeren in jonge life science bedrijven. Voorlopig kunnen we dus vooruit. Ja inderdaad, de toekomst ziet er tamelijk zonnig uit."

Bedrijven waarin de Holdings een belang heeft:

Thuja Capital BV (2007)

Investeringsfonds voor biotechbedrijven, speciaal opgezet voor investeringen in de voor durfkapitalisten minder interessante range van een half tot anderhalf miljoen euro. Naast de holdings nemen hier private investeringspartijen aan deel.

Cavadis BV (2007)

Joint Venture van de Utrecht Holdings en het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam. Houdt zich bezig met bioinformatica-analyse van vaatweefsel op basis waarvan medicijnen en diagnostische tools zullen worden ontwikkeld.

Lead Pharma BV (2007)

Ontwikkelt geneesmiddelen tegen hartfalen op basis van celmodellen en celtherapie.

U-Protein Express BV (2007)

Eiwit-expressiefaciliteit oorspronkelijk opgezet vanuit het ABC. Sedert 2007 omgezet in een BV onder de UU Holding.

RABO preseedfonds BV (2006)

BV samen met de RABObank opgezet in het kader van het project StartImpuls om leningen te verstrekken aan jonge starters.

Milabs BV (2006)

Heeft tot doel om de U-SPECT commercieel te exploiteren. Dit is een in het UMC ontwikkelde scanner die het mogelijk heeft gemaakt om de cellen van levende organismen (in dit geval muizen) tot op moleculair niveau in beeld te brengen.

CrossBeta Biosciences BV (2005)

Richt zich op het ontwikkelen van een nieuw concept voor het aanpakken van ziekten die te maken hebben met een verkeerde vouwing van eiwitten. Een voorbeeld is de ziekte van Alzheimer.

RnA BV (2005)

Ontwikkelt een nieuwe methode om ziekteverwekkers in de voedselketen vroegtijdig op te sporen.

Enceladus BV (2005)

Ontwikkelt en exploiteert een ontstekingsremmend geneesmiddel gericht op reuma en multiple sclerose.

Genome Diagnostics BV (2005)

Ontwikkelt tests die moeten uitwijzen of er bij het doneren van bloed, beenmerg of stamcellen in het lichaam van de ontvanger geen afstotingsverschijnselen zullen optreden.

Elana BV (2004)

Exploiteert de Elana, een apparaat dat het mogelijk maakt om in de hersenen een bypass aan te leggen.

Bioceros BV (2003)

Ontwikkelt en vermenigvuldigt in opdracht van onderzoekers voor hen interessante eiwitten. Ontwikkelt daarnaast geneesmiddelen, onder meer tegen allergie, auto-immuunziekten zoals reuma en kanker.

BV Topselect Detacheringen (2003) en Topselect BV (2000)

Helpt UU-medewerkers bij het plannen van hun loopbaan en biedt mogelijkheden voor detachering.

Spoedkliniek voor Dieren Amsterdam (2002)

Aangekocht om stageplaatsen voor studenten en artsen veilig te stellen.

Alant Vrouw BV (2002)

Een vanuit het UMC Utrecht gestarte privékliniek voor vrouwenziekten in Bilthoven.

Promedas BV (2002)

Ontwikkelt en verkoopt programmatuur die artsen kan helpen bij het stellen van een diagnose. Promedas is een joint venture van de Utrecht Holdings en de Nijmeegse Radboud Universiteit.

PhytoGenix BV (2000)

Maakt in opdracht van bedrijven typeringen van bio-actieve moleculen en zoekt in planten naar moleculen die zich mogelijk lenen voor de ontwikkeling tot geneesmiddel.

U-Diagnostics BV (1999)

Voert op routinebasis diagnostische laboratoriumtests uit voor derden.

U-Cytech BV (1999)

Ontwikkelt en verkoopt testsets, waarmee de activiteit van bepaalde cellen in het afweersysteem van mensen en dieren kan worden gemeten. Dit zijn onmisbare hulpmiddelen voor onder meer het ontwikkelen van vaccins, de studie van allergie en auto-immuunziekten, en het onderzoek naar kanker en infectieziekten.

U-Clu BV (1998)

Ontwikkelt en verkoopt trainingen en didactische methoden en hulpmiddelen voor het vwo en het hoger onderwijs.

Octopus BV (1996)

Exploiteert de rechten van de Octopus, een Utrechtse vinding die open hart operaties beter laat verlopen, en die op de markt is gebracht door het Amerikaanse bedrijf Medtronic Inc. De Octopus is jarenlang de belangrijkste bron van inkomsten van de Holdings geweest.

PanGenetics BV (1995)

Ontwikkelt geneesmiddelen tegen ziektes van het afweersysteem en opereert sinds enige tijd vanuit het Engelse Cambridge.

Succesvolle bedrijven die (mede) op basis van Utrechts Intellectueel eigendom en/of de Holdings zijn opgestart

Crucell NV (2000) / U-BiSys BV (1996)

Semaia Pharmaceuticals BV (2000, in 2003 overgenomen door Hybrigenics SA)

GenMab BV/SA (2000)

OctoPlus BV (1995)

U-Gene Research BV (1995, in 1997 overgenomen door Kendle International)

De cyclus van een 'life science startup'

Een startende onderneming in de life sciences heeft in de aanloopfase veel geld nodig. Er moet laboratoriumruimte worden gehuurd, patenten onderhouden en experimenten uitgevoerd. Voor die eerste fase moet het bedrijf een zogeheten durfkapitalist (venture capitalist) bereid zien te vinden om geld in zijn bedrijf te steken. Als na enkele jaren duidelijk wordt dat er sprake is van een kansrijk product, breekt de nog duurdere fase aan van het ontwikkelen en uittesten van het product in een groot aantal testsituaties. Er komt nu ook personeel in dienst en om deze fase te kunnen bekostigen is een forse nieuwe financiële impuls onmisbaar. Van 'zwarte cijfers' is ook dan nog geen sprake. Wordt ook die fase succesvol afgerond, dan staat het bedrijf voor een keuze. Of het verandert van wetenschappelijke startup steeds meer in een commercieel productiebedrijf, dat met de vinding geld gaat verdienen; of het wordt inclusief alle rechten op de vinding gekocht door een groot farmaceutisch bedrijf. In beide gevallen vloeit een niet onaanzienlijk deel van de revenuen terug naar de durfkapitalist, die met dat geld weer nieuwe startups kan ondersteunen. Vanwege de cirkelgang van de investeringen wordt wel gesproken van een 'revolving fund'.

Ton Logtenberg

Erik Hardeman

De gedachte om een bedrijf te beginnen is voor het eerst bij me opgekomen, toen ik als postdoc in Amerika werkte. Ik zag daar dat de allerbeste jonge onderzoekers niet voor de universiteit kozen, maar voor de biotech. Daar konden ze spraakmakende dingen doen en ook nog heel veel geld verdienen. Ondernemen leeft daar heel erg. Toen ik later als uhd in Californië zat voor mijn onderzoek naar een nieuwe immunologische aanpak van tumoren, werd ik in de kroeg benaderd door een venture capitalist. Hij zei: jouw idee is zo veelbelovend, hier heb je tien miljoen dollar om een bedrijf te starten. Ik heb even getwijfeld, maar uiteindelijk heb ik ervoor gekozen om dat bedrijf in Utrecht op te zetten. Inderdaad, een vorm van patriottisme. Wetenschappelijk waren wij in De Uithof namelijk erg goed bezig, maar wat er aan bedrijvigheid gebeurde, sloeg nergens op. Dat ergerde me.

Ik heb alleen onderschat hoe groot de weerstand zou zijn. Ondernemen was in universitair Nederland nog totaal niet aan de orde, dus toen ik vroeg of ik een BV mocht starten, zat iedereen met zijn hoofd te schudden. En het werd nog erger toen bleek dat ik ook aandeelhouder zou worden. Dat kon helemaal niet, zeker niet als aanstaand hoogleraar. Gelukkig stond directeur Gerlach Cerfontaine van het Academisch Ziekenhuis vierkant achter mij. Als je bij hem binnenkwam met een idee, riep hij binnen drie seconden: 'Gaan'. Of hij zei: 'Ik vind het helemaal niks.' Hij was volstrekt duidelijk, een bestuurder naar mijn hart.

In 1996 heb ik UBiSys opgericht. Ik combineerde het algemeen en wetenschappelijk directeurschap en ik merkte al snel dat dat een vak apart is. In de eerste plaats moet je keihard durven zeggen: ik ben nu hier, over drie jaar moet ik daar zijn, en dat moet gebeuren via twee meetbare tussenpunten. Alleen zo kun je financiers overtuigen om geld in je bedrijf te steken. Wat je ook moet snappen, is dat je bij grote banken en andere investeerders niet meer 'op zijn wetenschaps' kunt binnenkomen. Als je dat doet, zelfs al ben je directeur, dan ontstaat meteen twijfel of je wel weet hoe je een bedrijf moet runnen. Bij een beursgang heb je te maken met dertig mannen in grijze pakken, die allemaal topsalarissen verdienen en het kunstje al vaker hebben gedaan. Als jij daar niet in stijl binnenkomt en laat zien dat je de baas bent, dan word je afgeserveerd. Het eerste wat ik gedaan heb, is een pak kopen, niet zo'n goedkoop pak van de HEMA maar een duur Italiaans maatpak.

De wereld van de biotech heeft zijn heel eigen spelregels en ik ben bang dat we die in Utrecht gewoon niet goed genoeg beheersen. Wij roepen wel heel hard 'Nederland innovatieland', maar als ik hier dan zo'n lullig in elkaar getimmerd houten bordje zie staan met 'Science Park leeft', dan word ik erg treurig. Ik vind dat bord exemplarisch voor het ambitieniveau in Utrecht. Want wat hebben we hier nou eigenlijk? Ja oké, we hebben het Alexander Numangebouw, maar dat wordt voor het grootste deel bezet door Genmab, een Deens bedrijf, opgezet door Amerikaanse managers, dat voor een deel in Utrecht staat vanwege Jan van de Winkel die het als wetenschappelijk directeur overigens meer dan uitstekend doet. De aanwezigheid van Genmab heeft echter weinig te maken met origineel Utrechts ondernemerschap, opgezet en gestimuleerd door universiteit en academisch ziekenhuis.

Voor echte innovatie in dit vak heb je mensen nodig die geld, management en science bij elkaar kunnen brengen. Maar daarvoor moet je iets te vertellen hebben in de biotechwereld en dat hebben de mensen die er in Nederland - en zeker in Utrecht - mee bezig zijn, niet. In het buitenland zitten Nederlanders die dat wel hebben, CEO's van grote biotechs zoals Henry ter Meer van Genzyme of Pim Stemmer die meerdere succesvolle biotechbedrijven heeft opgericht in Californie. Dat zijn mensen met veel ervaring die nu net een beetje uit hun bedrijf stappen. Als ik collegelid was, zou ik zo iemand vragen om van Utrecht het beste biotech-oord van de wereld te komen maken. Veel geld hoeft dat niet te kosten, want die mensen weten precies waar het grote geld ligt. Je moet ze alleen de vrije hand geven. Dus denk ik dan: Yvonne van Rooy, roep nou niet alleen af en toe iets als er een camera aanstaat, maar doe iets. Zet hier zo'n wereldkampioen neer die gaat sleuren en trekken, die ermee opstaat en ermee naar bed gaat en die zorgt dat er hier eindelijk iets goeds van de grond komt.

Maar ik betwijfel of dat gaat gebeuren. Ik ben hier nu op een paar achterafkamertjes in het Hubrecht Lab met Merus een tweede Crucell aan het bouwen, maar niemand in Utrecht die dat volgens mij in de gaten heeft. Ja, Hans Clevers weet het, maar ik wed dat de naam Ton Logtenberg Yvonne van Rooy of andere Utrechtse bestuurders niets zegt. Ik wil niet arrogant overkomen, maar dat tekent wel de situatie. Ik ben bang dat innovatie hier iets is, waarover men op vrijdagmiddag om kwart over vijf nog even nadenkt. Met UBiSys zijn we indertijd naar Leiden vertrokken, omdat er in Utrecht niets gebeurde. Dat wil je voor de toekomst toch voorkomen?

Ik ben nu 49 en veel van mijn leeftijdsgenoten vragen zich af hoe ze de laatste vijftien jaar van hun werkzame leven nog een beetje leuk kunnen maken. Daar heb ik gelukkig totaal geen last van. Dankzij de fusie van UBiSys om Crucell te vormen had ik gemakkelijk de rest van mijn leven kunnen golfen, maar geld heeft voor mij nooit een overwegende rol gespeeld. Mijn drive is om mijn ideeën te verwezenlijken op het hoogst mogelijke niveau en daarvoor heb ik hier weer alle vrijheid. Natuurlijk, ik heb met Merus een financiële lijn uitgezet die ik moet volgen: we hebben nu 2,5 miljoen euro, volgend jaar wil ik tien miljoen euro ophalen, over drie jaar veertig miljoen euro en dan worden we verkocht voor 500 miljoen euro of we gaan naar de beurs. Maar dat hoort erbij. Als ik geen zin had gehad om me bezig te houden met boekhoudregels van de Nasdaq, was ik wel hoogleraar gebleven. Maar ik ben heel blij dat ik deze keuze heb gemaakt. De huidige fase met heel veel vrijheid, met relatief weinig geld, maar met enorm veel ambitie en echte innovatie is de allerspannendste die er is. Als ik nu 's ochtends wakker word, denk ik: wij zijn waarschijnlijk de besten ter wereld op ons gebied en dat gaan we laten zien ook. Er zijn geweldig leuke dingen te doen, en ik kan zelf alle beslissingen nemen. Dus wat wil ik nog meer?

CV

Ton Logtenberg (49) werd in 1996 hoogleraar immunologie. In datzelfde jaar richtte hij het biotechbedrijf UBiSys op, dat in 2000 opging in het inmiddels zeer succesvolle Crucell. De overname van de aandelen UBiSys door Crucell leverde de universiteit ruim twaalf miljoen gulden op. Ook Logtenberg zelf hield er een leuk bedrag aan over. In 2003 keerde hij Crucell de rug toe en richtte Merus op. In zijn jonge jaren was Logtenberg een veelbelovend tennisser, die onder meer de latere nummer 1 van de wereld Ivan Lendl versloeg.

Universiteit steunt jonge bedrijven

Jop de Vrieze

"Hier moet het allemaal komen", wijst Bas Allart, projectleider van het CvOI, terwijl hij door de verlaten kantine op de eerste verdieping van het Kruytgebouw loopt. "We hebben nu al een tijdelijke ruimte in de oude bibliotheek, maar als de verbouwing klaar is beschikken we over de hele zuid- en westkant van deze verdieping." In de ruimte komen kantoren, vergaderruimten en presentatiezalen, maar vooral heel veel startende ondernemers. Eindelijk lijken de ambitieuze plannen om De Uithof tot Science Park te maken, gestalte te krijgen.

'Een mix van kennisinstellingen en bedrijvigheid, die de positie van Utrecht als kennisregio versterken'. Dat is de ambitie achter 'Science Park Utrecht'. Eind 2005 verscheen die benaming op grote borden verspreid over De Uithof. Meer dan verbaasde blikken van studenten en medewerkers leverde het niet op. Eind 2006 vonden de initiatiefnemers dat daar verandering in moest komen. De Universiteit, de Hogeschool, het UMC Utrecht, de gemeente en de provincie tekenden een convenant waarmee ze besloten dat dat kenniscentrum voor de regio er nu echt moest komen. Het CvOI is het eerste concrete resultaat van dit besluit.

Technostarters

Wat doet het CvOI zoal? Dat kan het beste uitgelegd worden aan de hand van een beschrijving van de taken van het project 'StartImpuls Utrecht', dat is ondergebracht bij het CvOI, maar officieel nog zelfstandig is. StartImpuls ondersteunt beginnende ondernemers in de technologiesector: technostarters. Deze ondernemingen dreigen vaak tussen de wal en het schip te raken: zodra kennis van studenten of medewerkers toegepast of een product ontwikkeld gaat worden, haakt de universiteit af. Investeerders of klanten zien in die fase vaak nog geen heil in het product of bedrijf. StartImpuls Utrecht springt in het gat dat hierdoor ontstaat. Onder andere door laagdrempelige pre-seed leningen met ongeveer 3,5% rente te verschaffen vanuit het 'Rabo Pre-seed fonds'.

Bas Allart is het brein achter Startimpuls. Hij legt uit hoe een starter aan zo'n lening komt: "Een ondernemer klopt bij ons aan met een idee, uitvinding of businessplan. Een commissie van technologie-experts, ondernemers en investeerders licht dit plan grondig door en besluit dan of het vruchtbaar genoeg is om geld in te steken." De leden van deze commissie werken onder andere voor grote investeringsmaatschappijen en banken of zijn zelf ondernemer. Naast de Rabobank Utrecht is het ministerie van Economische Zaken verantwoordelijk voor de helft van de vijf miljoen euro budget van StartImpuls. Door deze hefboomsubsidie is het mogelijk om relatief risicovolle leningen te verstrekken. "En dat is erg belangrijk," benadrukt Allart, "want ook de meest succesvolle Nederlandse technologiebedrijven zijn ooit door de moeilijke opstartfase heen gekomen."

De commissie kijkt ook naar de persoon achter het plan, want die moet het gaan waarmaken. Allart: "De ondernemer is persoonlijk aansprakelijk voor de lening en neemt daarmee ook risico. Maar we hebben het hier wel over reële bedragen, hooguit enkele tienduizenden euro's." Afgelopen jaar vroegen 24 ondernemers zo'n pre-seed lening aan bij StartImpuls. 17 daarvan, waaronder een aantal studenten, werden gehonoreerd met in totaal ruim een half miljoen euro. Kun je bij StartImpuls ook geld kríjgen? "Nee, subsidie verstrekken we niet. Daarover kunnen we alleen adviseren."

Dat is volgens Allart dan ook hét sterke punt van StartImpuls: advisering op basis van ervaring, expertise en een groot netwerk. "Naast voordelige bedrijfsruimte komen mensen bij ons vooral om te praten en toegang te krijgen tot dat netwerk. We hebben al de nodige ondernemingen zien langskomen. Bovendien hebben mijn HU-collega Bart Verhulst en ik allebei ervaring als ondernemer en daardoor weten we waar we over praten." Alleen al een gesprek over de plannen van een bedrijfje kan volgens Allart een startende ondernemer veel steun en inzicht bieden. "Eigenlijk zoeken ze vooral naar dat kleine beetje vertrouwen dat hen over de streep trekt om écht de stap te zetten richting de wereld van het ondernemen."

Overigens is StartImpuls niet alleen bedoeld voor ondernemers die van de universiteit of de hogeschool komen. Sterker nog, de helft van de tot nu toe gehonoreerde projecten kwam van elders uit de regio. Het gaat hierbij om de meest uiteenlopende initiatieven, variërend van gamingbedrijven tot producenten van waterzuiveringsinstallaties. Sowieso is het aanbod erg divers: van ICT en life science tot geavanceerde electronica en techniek. StartImpuls werkt ook met scouts die, net als in de voetballerij, op pad gaan om groeibriljantjes te ontdekken.

Utrecht Inc.

Niet alleen technologen of wetenschappers kunnen op de eerste verdieping van het Kruytgebouw terecht. Waar StartImpuls alleen bedoeld is voor technostarters, richt het CvOI zich op een bredere groep ondernemers. Ook alfa's en gamma's kunnen bij een loket terecht voor advies en ook zij kunnen voordelig kantoorruimte huren. Het CvOI organiseert, vaak samen met StartImpuls, netwerkbijeenkomsten en workshops. Zo vond onlangs de themabijeenkomst 'De lift naar succes' plaats, waar ondernemers de mogelijkheid krijgen om a la 'Het beste idee van Nederland' hun plan in één minuut aan een mogelijke investeerder te verkopen. Wanneer het CvOI zelf geen antwoord weet op vragen van aspirant-ondernemers is het ook niet te beroerd om door te verwijzen naar andere organisaties, mits het plan potentie heeft.

Het CvOI is niet alleen ontstaan vanuit een behoefte van de kennisinstellingen zelf. Ook vanuit de regio komt er steeds meer vraag naar toegang tot hoogwaardige kennis. Voor het midden- en kleinbedrijf herbergt het CvOI daarom ook het MKB-loket. Dat werkt ongeveer net zo als de al langer draaiende wetenschapswinkels waarmee het loket nauwe banden heeft: bedrijven leggen onderzoeks- of kennisvragen neer en het CvOI speelt deze door naar een partij binnen de universiteit of de hogeschool die er een antwoord op zou kunnen geven. Langzaam bouwt het CvOI zo een reputatie op als netwerker tussen netwerken. Hoewel de naam daarin niet echt meewerkt. "Centrum voor Ondernemerschap en Innovatie klinkt niet sexy en de afkorting levert vaak vragende blikken op," geeft Allart toe. "We gaan de 'handelsnaam' voor de buitenwereld dan ook veranderen naar Utrecht Inc. 'Inc' staat voor 'incorporated', verwijzend naar een Amerikaanse bedrijfsvorm. De partijen die achter het initiatief schuilgaan willen zich als één regionale organisatie presenteren. Verder is 'Inc' afgeleid van 'Incubator', een bedrijfskundige term voor kweekvijver. Zo'n kweekvijver vol kleine bedrijfjes zit sinds 2004 ook in het Alexander Numangebouw, vlak naast de faculteit diergeneeskunde. Maar als het aan Allart ligt, is straks de hele Uithof zo'n incubator.

Fab Labs

Hoe ziet de ideale Uithof er in de ogen van Allart uit? "Ik denk dat we al binnen een paar jaar toe kunnen naar een mix van onderwijs- en onderzoeksgebouwen, kweekvijvers van startende ondernemingen, grotere bedrijven, kleine productiefabriekjes oftewel Fab labs, en loketten voor uitwisseling van allerlei soorten kennis en expertise. Een echt science park waar wetenschap, kennis en bedrijvigheid hand in hand gaan. Iedereen in De Uithof kan dan door die dynamiek en kruisbestuiving zien wat men aan elkaar kan hebben, dat ondernemen helemaal niet zo ver van hen af staat als soms lijkt. De link moet nog veel sterker worden, zodat studenten echt kunnen leren wat ondernemen inhoudt. Dat kan op allerlei manieren. Wat is er bijvoorbeeld sprekender dan een masterclass van een échte ondernemer?"

Die persoonlijke aanpak biedt perspectieven volgens Allart. "Er zijn sowieso veel mogelijkheden met role models", gaat hij verder. "Zo kennen we een enthousiaste student psychologie die als ondernemer cursussen speedreading ontwikkelt en aanbiedt. Als je die voor een zaal studenten zet, steek je anderen aan met dat enthousiasme." Het CvOI heeft studenten zeker niet als enige doelgroep, maar doet wel steeds meer om de jonge doelgroep warm te maken voor het ondernemerschap. Kort geleden zijn de banden aangehaald met de Student Business Club. Die krijgt een ruimte in de Kruyt-kantine waar studenten met ondernemersambities terecht kunnen en dicht bij het vuur aan de gang gaan met hun idee.

Allart ziet duidelijk veel kansen en zijn missie is nog lang niet volbracht. Al wordt er de laatste tijd positiever gedacht over ondernemen, het bedrijfsleven en de academie zijn nog steeds twee gescheiden werelden, die elkaars taal niet spreken. Maar dat zou niet zo hoeven te zijn, vindt Allart. Zelf is hij er een goed voorbeeld van. "Eigenlijk ben ik in deze baan binnen de kennisinstellingen ook een ondernemer. Ik bouw met ons team dit hele ondernemersconcept vanuit het niets op en er moet nog heel wat gebeuren. Het enige verschil met échte entrepreneurs is dat mijn salaris elke maand veilig door de universiteit op mijn rekening gestort wordt."

"Veel mensen denken dat we ons productiebedrijf naast een vaste baan hebben, maar Dyzlo Film is geen hobbyproject meer. Dat was het nog wel toen we in 2004 begonnen tijdens onze studie Theater, Film- en Televisiewetenschap. We zijn heel voorzichtig gestart met wat kleine filmpjes, toen nog vooral fictie. Inmiddels maken we vooral voorlichtings- en publiciteitsfilms, met gemiddeld één fictieproject ernaast. In fictieproducties kunnen we onze creativiteit kwijt, en dat willen we ook blijven doen. Onze droom? Over tien jaar willen we een goede Nederlandse dramaserie of film hebben geschreven en geproduceerd.

Afgelopen zomer zijn we allebei afgestudeerd en hebben we besloten om ons de volle honderd procent te storten op Dyzlo Film. Alle facetten van het maken van videofilms zit in ons werk: het bedenken van ideeën, het overleggen met opdrachtgevers over de gewenste vorm, het camerawerk en de montage. Soms maken we gebruik van bevriende freelancers als we te veel werk hebben.

Je kiest door het starten van een eigen bedrijf wel voor onzekerheid, maar tegelijkertijd voor heel veel vrijheid. Als we drie maanden vooruit kunnen kijken zijn we al heel tevreden, en tot nu toe lukt dat. We kunnen tot nu toe prima rondkomen van Dyzlo Film.

Waar we in het begin wel aan moesten wennen was de zakelijke positie die je soms moet innemen. Zeker in het begin hebben we bij bepaalde projecten veel meer gedaan dan de bedoeling was, en daar geen extra kosten voor in rekening gebracht. Er kleeft aan creatieve bedrijven toch vaak een 'gezellig' imago, en mensen gaan er soms vanuit dat we bepaalde dingen er wel even bij kunnen doen.

We wonen nu nog in een studentenhuis en dat gaat tot nu toe prima, maar nu we fulltime met Dyzlo Film bezig zijn willen we ook wel naar een grotere ruimte. Nu loopt privé en werk soms wel heel erg door elkaar heen.

Gelukkig verloopt onze samenwerking nog steeds heel soepel; we kennen elkaar natuurlijk al 25 jaar. Vroeger wilde we al samen een dierentuin beginnen, op ons tiende hadden we al hele bouwtekeningen klaar. Dat we nu ook samen een bedrijf hebben, voelt heel natuurlijk. Soms zijn we meer collega's dan broers, en dat is niet altijd even leuk. Maar ruzies hebben we eigenlijk nooit.

We komen uit een familie met veel zelfstandige ondernemers, en daar kloppen we ook regelmatig voor advies aan. We zijn allebei niet zo cijfermatig ingesteld, en daar lopen we soms op vast. Als dat gebeurt roepen we de hulp in van familie of vrienden, we zijn verder niet aangesloten bij organisaties die starters op weg helpen.

Ons grootste project op dit moment is een documentaire over de zanger Jan Mesdag die in 1988 is overleden aan aids. Daar hebben we twee jaar voor uitgetrokken, wat heel lang lijkt, maar als je ziet wat er allemaal bij komt kijken valt het heel erg mee. Voor die documentaire hebben we een paar maanden geleden ook opnames gemaakt in New York, en daar liepen we echt zo rond van 'wow, dit is gewoon ons wérk!'.

MV

Het Ublad is nieuwsgierig of er vrouwelijke UU-ers de stoute schoenen hebben aangetrokken en een eigen bedrijf zijn gestart. Jij bijvoorbeeld? Stuur dan een mailtje naar redactie@ublad.uu.nl, en wie weet sta je dan in een van de volgende Ubladen.

Wie?: Aankomend masterstudent Bestuurs- en Organisatiewetenschap Luís Verbakel (24) en Mark Feenstra (24), afgestudeerd Bedrijfseconomie aan de Universiteit van Tilburg).

Bedrijf?: SkyDreams (sinds 2002)

Wat doet jullie bedrijf?

Luís: "Internetmarketing voor verschillende diensten en producten, met een focus op de reisbranche. Met een team van 5 fulltimers en 25 studenten die parttime werken, maken we gebruiksvriendelijke websites waarop de consument op een eenvoudige manier een reis kan boeken."

Studeren jullie nog wel?

Luís: "M´n studie vind ik heel belangrijk, en gelukkig hebben docenten er ook begrip voor dat ons bedrijf veel tijd opslokt. Ze stimuleren me zelfs, zo heb ik m´n bachelorthesis over SkyDreams geschreven." Mark: "Maar over het algemeen vind ik dat Nederland hun studentstarters veel meer mag stimuleren. In Amerika zijn ze echt trots op hun jonge ondernemers en komen ze hen financieel tegemoet."

Wat verdienen jullie per maand?

Mark: "Ja, we wisten dat die vraag ging komen. Als we kijken naar onze jaarcijfers hebben we een omzet van een bedrag met zes nullen, hoeveel zeggen we niet. Maar alle winst investeren we weer in SkyDreams, en zo horen ambitieuze ondernemers dat ook te doen." Luís: "Van wat er overblijft kunnen we prima leven, maar we hebben geen dure auto´s en luxe appartementen."

Over 10 jaar.....

"...horen we bij de grootste internet marketingbureaus van Europa."

MV

Wie?

Derdejaars student Natuurwetenschap en Innovatiemanagement Steven van den Tol (22)

Bedrijf?StudentDocent (sinds september 2007)

Wat doet je bedrijf?

"Ik bied middelbare scholen studenten aan die incidenteel bepaalde docenten kunnen vervangen in een bepaald vakgebied. Je kunt het dus zien als een soort bemiddelingsbureau. De studenten hebben tijdens zo'n lesuur dan vooral een huiswerkbegeleidende rol, maar de scholieren kunnen ook gerichte vragen stellen. Daarnaast ben ik aan het kijken of studenten op middelbare scholen workshops kunnen geven in hun vakgebied, bijvoorbeeld Russisch of filosofie. Er loopt zoveel kennis rond die helemaal niet wordt benut!"

Studeer je nog wel?

"Ja hoor, op dit moment is dat nog geen probleem. Ik sta pas sinds september ingeschreven bij de Kamer van Koophandel, dus het staat allemaal nog in de kinderschoenen. Ik richt me met StudentDocent nu nog op de regio Utrecht, maar ik wil uitbreiden naar nationaal niveau. De eerste school heeft zich inmiddels gemeld, dus nu gaat het echt beginnen."

Wat verdien je per maand?

"Nog niks. Maar gelukkig hoef ik ook bijna niks te investeren, want het gaat om diensten en niet om producten."

Over 10 jaar.....

".....is dit concept landelijk uitgerold, en heb ik mijn bedrijf wellicht alweer verkocht. Mezelf kennende ben ik dan weer bezig met andere ondernemingen."

MV

Wie?:

Vierdejaars student Sociale en Organisatiepsychologie Michaël Krens (23) en vierdejaars student Natuurwetenschap en Innovatiemanagement Geert-Jan Persoon (24)

Bedrijf?: StudyPrint (sinds augustus 2007)

Wat doen jullie?

Geert-Jan: "Door middel van reclame op printpapier bieden we studenten de mogelijkheid om gratis te printen bij onze, nu nog enige, printzuil in de winkel Primera in De Uithof. Onze klanten zijn de adverteerders, en wij zorgen ervoor dat de reclame op de boven- en ondermarge van het printpapier komt te staan." Michaël: "Studenten kunnen inloggen op ons systeem via onze website, of direct printen bij de printzuil met een usb-stick. Momenteel zitten we nog in een experimentele fase, maar het loopt goed."

Studeren jullie nog wel?

Michaël: "Jawel, maar alles staat op een laag pitje. Geert-Jan: "Het volgende blok ga ik helemaal geen college, heb ik besloten." Michaël: "We hebben laatst wel samen het keuzevak 'Entrepreneurship' gevolgd, waarin we bijvoorbeeld ons eigen businessplan hebben leren schrijven."

Wat verdienen jullie per maand?

Geert-Jan: "Nog niks, we zijn nog vooral aan het investeren. Onze inkomsten komen nu nog uit studiefinanciering en bijbaantjes."

Over tien jaar.....

....is StudyPrint landelijk een groot succes en hebben we eigen mensen in dienst. Ondertussen zijn wij dan zelf alweer met andere producten en diensten bezig, we blijven tenslotte ondernemers."

MV

In de sfeervolle aula in het Academiegebouw brachten tijdens een muzikale zondagmiddagmatinee, georganiseerd door VPRO's 3VOOR12/Utrecht, de Utrechtse bands en singer-songwriters Zimihc, Mondo Leone, Kluge Leute en surprise-act Spinvis eigen liedjes ten gehore. "Allemaal Utrechtse artiesten die verhalende luisterliedjes maken, met literaire ondertoon. Ze passen dan ook goed in het plaatje van dit festival", vertelt Peter Bijl, co-auteur van het overzichtboek en oud-student Taal- en Cultuurstudies aan de UU.

Samen met docente Lutgard Mutsaers stelde hij het boek samen. "Deze Nederlandstalige traditie is in deze stad altijd heel sterk geweest. Maar Utrechtse bands en singer-songwriters onderscheiden zich ook door bescheiden te zijn. Er is hier geen Haagse bluf of Amsterdamse arrogantie te vinden."

Volgens Bijl zijn er vele memorabele concerten van Utrechtse bands geweest, maar zijn favoriete Utrechtse band-moment vond plaats in België. "Dat was vorig jaar tijdens het 'concert voor verdraagzaamheid' in Antwerpen, dat een tegengeluid was tegen het opkomende rechts-extremisme in België. Ineens begonnen dEUS-frontman Tom Barman en Koen Wauters van Clouseau voor tienduizenden Belgen "België (is er leven op Pluto?)" van Het Goede Doel te zingen. Ze hadden er een hele eigen versie van gemaakt. Dat al die Belgen uit volle borst zongen dat ze twijfelden over hun land, daar was ik echt wel even stil van."

Ook Erik de Jong, alias Spinvis, is gecharmeerd van Utrechtse popmuziek.

Op de vraag wat z'n favoriete Utrechtse band van het moment is, antwoordt hij meteen: "C-Mon & Kypski, die muziek zit heel goed in elkaar. Maar ik ben ook gecharmeerd van bands als Gem en SneakerFreak. Ja, en natuurlijk de Urban Dance Squad niet te vergeten!" Erik de Jong begon eind de jaren zeventig bij de Utrechtse punkband The Duds. Tot z'n 31e jaar woonde hij ook in de Domstad, maar hij is nu erg blij om in het anonieme Nieuwegein te wonen. "Eerlijk gezegd mis ik het wonen in de stad geen moment. Ik ben graag in grote steden, maar vind het daarna heel fijn om weer thuis in Nieuwegein te zijn. Lekker rustig." De Jong is zeer vereerd met z'n prominente rol in het overzichtsboek. "Het is een mooi boek, en vooral leuk om er doorheen te bladeren want ik ken zo ongeveer alle bands die erin staan."

Marjolein Versteeg

'

Hanneke Slotboom

Danielle van den Heuvel (30) en Jelle van Lottum (31) leerden elkaar zo'n acht jaar geleden kennen. "We gingen een avondje stappen met een groep van de studie, en toen zag ik haar eigenlijk pas voor het eerst. Daarna was het vrij snel bekeken", aldus Van Lottum.

Vier jaar geleden begonnen de twee historici tegelijkertijd aan een promotietraject. Niet alleen hun carrières lopen gelijk op, ook hun proefschriften hebben de nodige raakvlakken. Beide werken hebben betrekking op ontwikkelingen op de arbeidsmarkt in de vroegmoderne tijd. En beide beschrijven ze 'barstjes' in de gangbare denkbeelden over fenomenen in de Gouden Eeuw en de periode daarna.

Pilgrim Fathers

Zo zullen veel mensen schepen vol hoopvolle Amerikavaarders op hun netvlies hebben als het gaat om migranten uit landen rond de Noordzee tussen de zestiende en negentiende eeuw. "Dat is ook een aansprekend beeld, de Pilgrim Fathers en de stichting van Nieuw Amsterdam, dat dan later New York wordt. Maar vaak is de geschiedenis veel banaler dan dergelijke mooie beelden", aldus Van Lottum. Hij gebruikte voor zijn onderzoek eerdere studies om in kaart te brengen hoe de verschillende migratiestromen in Noordwest-Europa zich tot elkaar verhielden. Zijn conclusie is dat de meeste migranten het helemaal niet zo ver zochten. 'Interregionale' migratie kwam het vaakst voor, vooral in de vorm van arbeiders uit omringende landen die naar de Republiek der Nederlanden trokken.

Met name Holland bleek in trek. Daar lagen de lonen in de Gouden Eeuw rond de twintig tot zestig procent hoger dan elders. Bovendien was er door de economische groei veel vraag naar arbeid. Mannen konden terecht in de bouw of de scheepvaart, terwijl vanuit de groeiende middenklasse veel vraag was naar meisjes die in het huishouden konden werken. "Eigenlijk verschilde de situatie toen helemaal niet zo veel van de migratie die je nu ziet vanuit bijvoorbeeld Polen", aldus Van Lottum. "Ook de migratie van bijvoorbeeld de Hugenoten, zo'n andere heel bekende groep, blijkt getalsmatig in het niet te vallen bij de stromen mensen die in de loop van de eeuwen migreerden vanwege de arbeidsmarkt."

Handelsvrouwen

Zijn partner Danielle van den Heuvel deed onderzoek naar een ander bekend beeld uit de Gouden Eeuw: de heroïsche Hollandse handelsvrouw. "Buitenlandse reizigers naar de Republiek noemen dat in hun reisverslagen vaak als iets opmerkelijks, ze schetsen een beeld van vrouwen die heel actief en bedreven zijn in de handel". Het gangbare idee is dat dit fenomeen eveneens te maken had met de gunstige economische omstandigheden in het Nederland van de Gouden Eeuw. "Ook in recente debatten over Afrikaanse en Aziatische economieën worden economische groei en de activiteiten van vrouwen in de handel met elkaar in verband gebracht. Dus het was voor mij volkomen onverwacht dat juist in de achttiende eeuw, toen de economie stagneerde, de participatie van vrouwen aan de handel het grootst was." Een van de conclusies van Van den Heuvel is dat niet zozeer economische groei, als wel de daaruit voortkomende veranderingen in de structuur van de handel gunstig bleken voor vrouwen. De opkomst van veilingen maakte het voor - alleenstaande - vrouwen makkelijker een marktstal te hebben, omdat zij niet meer afhankelijk waren van de directe aanvoer van een product door een echtgenoot. Vrouwen in de internationale koophandel bleken gebaat bij de opkomst van dienstverleners als makelaars en cargadoors. Winkeliersters profiteerden van de toename van nieuwe en goedkopere producten, omdat minder startkapitaal vereist was om een winkel te beginnen.

De boodschappen

Ondanks de raakvlakken hadden de historici het naar eigen zeggen thuis niet vaak over de inhoud van hun onderzoeken. Jelle van Lottum: "Voor mij is het wel klaar als ik thuis ben. Er moet ook aan de boodschappen gedacht worden." Van den Heuvel wilde daarentegen nog wel eens een plotseling opkomend idee spuien. "Maar dat was toch niet vaak. Alleen tijdens het halfuurtje op de fiets van en naar het werk, dan hadden we het er over."

Sterker nog, de twee hebben het proefschrift van de ander niet eens in zijn geheel gelezen. Van den Heuvel: "We haalden veel minder fouten uit elkaars werk dan anderen die we vroegen om mee te lezen. Het leverde weinig op, alleen maar extra werk voor de ander. Dus daar zijn we mee opgehouden". Zij vermoedt dat ze te dicht op elkaars werk stonden om er kritisch naar te kijken. Maar Van Lottum erkent dat hij het ook moeilijker vindt om kritiek te geven op zijn partner dan op een andere collega.

En toch heeft het tweetal naar eigen zeggen veel baat gehad bij de samenwerking. "Je weet precies hoe de ander zich voelt", vertelt Van Lottum. "Je hebt het zelf ook, of je hebt het net gehad. Als je partner ander werk doet, is het denk ik veel moeilijker om te zeggen:'Ik wil best tijd voor je maken, maar nu even niet'." Van den Heuvel reageert: "Maar we hadden ook geluk. De echte paniekmomenten hadden we netjes na elkaar, dus we konden elkaar geruststellen. En die momenten duurden nooit heel lang. Misschien werkt dat zelfs wel onbewust zo: je weet dat de ander ook door moet. En we konden natuurlijk ook tegen vrienden en vriendinnen zeuren."

Volgens de twee was het grootste pluspunt van gelijktijdig promoveren de steun die ze aan elkaar hadden op 'methodologisch' vlak. "We hebben heel veel aan elkaar gehad als het ging over de vraag hoe je iets het beste aan kunt pakken. Bijvoorbeeld hoe je het best een praatje kunt voorbereiden, of hoeveel tijd je nodig hebt om een bepaald hoofdstuk te schrijven. En we hebben heel veel gepraat over het aio-schap in het algemeen", aldus Van Lottum. Zijn vriendin kan eigenlijk maar een nadeel noemen van de weg die ze gevolgd hebben. "Als je samen thuis bent, en de ander gaat nog even aan het werk, dan is het wel heel moeilijk om zelf voor de buis te blijven zitten".

Spitwerk

Het lukte het tweetal om binnen vier jaar te promoveren. Inmiddels hebben beiden een beurs waarmee ze een jaar in Cambridge kunnen werken. Van Lottum gaat er verder met zijn onderzoek naar migratiestromen. Hij heeft geen speciale voorliefde voor een bepaalde tijd. "Ik ben vooral geïnteresseerd in de ontwikkeling van een fenomeen als migratie over een langere tijdsspanne. De achttiende en negentiende eeuw in Nederland zijn wat dat betreft nog redelijk onontgonnen. Veel Nederlandse studies richtten zich toch vooral op de Gouden Eeuw."

De sleutel tot Van Lottums succes is zijn abstractievermogen, zo weet Danielle van den Heuvel. "Hij is heel goed in staat om de grote lijnen te zien, om processen op macroniveau te bekijken. En bovendien is hij een duizendpoot, hij kan meerdere projecten tegelijk doen."

Van den Heuvel zelf houdt zich in Engeland bezig met de invloed van gilden op de commercialisering van de kleinhandel. Haar sterke punt is volgens vriend Van Lottum "haar ijver, zonder dat eufemistisch te bedoelen. Zij is heel creatief in het vinden van de juiste literatuur. Ze kan eindeloos veel boeken, geschriften en archieven doorpluizen, en weet daar dan toch een mooie lijn in te vinden."

Het spitwerk in archieven is voor Van den Heuvel een van de aantrekkelijke kanten van het bestuderen van de vroegmoderne tijd. "Ik word blij van het archief. Ik vind het fenomenaal om die eeuwenoude boeken voor mijn neus te krijgen die betrekking hebben op de dagelijkse gang van zaken toen."