Stevinpremie voor filosoof Ingrid Robeyns, Spinozapremie voor geneticus Thijn Brummelkamp

De Stevinpremie werd zeven jaar geleden in het leven geroepen om wetenschappers te eren die zich laten gelden in het maatschappelijke debat. Wie de Utrechtse hoogleraar Ethiek Ingrid Robeyns de afgelopen jaren gevolgd heeft, zal weinig anderen kunnen noemen die beter in dat profiel passen dan zij. 

De Vlaamse, die als econoom werd opgeleid in Leuven, politieke wetenschappen studeerde in Göttingen en filosofie aan de Britse Open Universiteit, schrijft veelgeprezen boeken die in meerdere talen worden vertaald, geeft lezingen, en neemt deel aan debatten in grote en kleine zalen in binnen- en buitenland. 

Daarnaast laat de hoogleraar die in 2014 vanuit Rotterdam de overstap maakte naar Utrecht, van zich horen in opinieartikelen in kranten en tijdschriften. Ook is ze uitermate actief op sociale media waar ze een grote schare volgers heeft. 

Behalve als inspirerend denker over hoe een rechtvaardige samenleving eruit kan zien, laat ze zich gelden als geëngageerd actievoerder, zoals voor betere werkomstandigheden voor academici. En dan is ze ook nog eens de initiatiefnemer van de succesvolle Dag van de Filosofie in Utrecht, om maar iets te noemen.

Te veel vermogen
Robeyns geeft de politieke filosofie betekenis voor een breed publiek, vindt de selectiecommissie van de Stevinpremie. Vooral met haar boek over Limitarisme raakt zij een gevoelige snaar. Gebaseerd op onderzoek binnen het Europees gefinancierde project Fair Limits, pleit zij daarin voor grenzen aan de omvang van het vermogen van individuele burgers.

Het is een verhaal dat internationaal veel belangstelling trekt in tijden waarin multimiljonairs als Elon Musk politieke macht naar zich toe lijken te trekken. “Het is prima om welgesteld te zijn, maar op een gegeven moment heb je te veel”, zei Robeyns in een interview met de Amerikaanse nieuwszender CBS. 

Ongebreidelde rijkdom is volgens haar vrijwel altijd onverdiend en draagt bij aan grotere maatschappelijke ongelijkheid en milieuschade. De Nederlandse bevolking kan zich heel goed vinden in dat uitgangspunt, zegt ze. Uit haar eigen onderzoek blijkt dat in 2018 de gemiddelde Nederlander 2,2 miljoen euro eigen vermogen als meer dan genoeg aanmerkt voor een gezin van twee kinderen.

Brede Welvaart
Eerder maakte Robeyns naam met onderzoek naar de manier waarop de zogeheten capability-benadering van de beroemde econoom, filosoof en Nobelprijswinnaar Amartya Sen - tevens haar promotor in Cambridge – invulling kan geven aan concepten als ‘brede welvaart’. Zo moeten niet alleen materiële zaken een rol spelen als we welvaart willen vergroten, maar ook immateriële, zoals de kwaliteit van sociale relaties. Ook moet er oog zijn voor de verschillen tussen mensen. Die inzichten worden nu onder meer door het Sociaal & Cultureel Planbureau gebruikt. 

In een interview op de UU-site zegt Robeyns te hopen dat de toekenning van de Stevin-prijs het werk van politiek filosofen “tastbaar” maakt.  “Vaak wordt verwacht dat je de maatschappelijke impact van onderzoek kan aantonen met concrete uitvindingen of veranderingen [….] . Ik ontwikkel concepten, theorieën, […] . Deze analyses helpen ons de samenleving beter te begrijpen en ook beter in te richten.” 

Alternatieve economische systemen
In het NWO-programma Visions for Future richt Robeyns zich nu op onderzoek naar alternatieven voor het neoliberale kapitalisme. Dat systeem heeft behalve voor materiële rijkdom immers ook gezorgd voor een ecologische crisis, groeiende ongelijkheid en andere grote maatschappelijke problemen.

In het UU-interview zegt ze haar Stevin-prijs te willen gebruiken om een internationaal netwerk op te richten dat interdisciplinair onderzoek gaan doen naar nieuwe economische systemen. Wat haar betreft zal het conservatief-autoritaire systeem dat Donald Trump nu introduceert daarbij worden overgeslagen. “We hebben een economisch systeem nodig dat het floreren van álle mensen en andere soorten centraal stelt en de aarde beschermt.”

Robeyns is ervan overtuigd dat het mogelijk is een nieuwe, betere wereld op te bouwen. Maar dan zullen meer mensen zich daarvoor moeten gaan inzetten, zegt ze in een interview op de website NieuwWij dat begin dit jaar verscheen. “Als iedereen aan de slag gaat, dan kunnen we het neoliberalisme ten grave dragen. Al doet elk mens maar één positief ding, dan kan het al lukken. Maar het is een enorme klus.” 

Foto: Studio Oostrum

De activistische houding wordt Robeyns niet altijd en overal in dank afgenomen. In een debat bij Studium Generale over activisme en wetenschap zei ze onlangs dat ze het de taak voor wetenschappers in de alfa-gammahoek vindt om zich te laten horen. “Onze vorm van activisme is anders. Wij zeggen niet: dit is de waarheid. We voeden het debat met goede argumenten.”

Robeyns aanschouwt de afbraak van de wetenschap in de Verenigde Staten met grote zorgen. In verschillende opinieartikelen en als spreker bij demonstraties bracht zij dit jaar de kaalslag in het Nederlandse hoger onderwijs in verband met een zelfde anti-intellectuele houding en afkeer van universiteiten bij nieuwe regeringspartijen. Zij verweet daarnaast binnen haar eigen universiteit bestuursleden dat deze naar de pijpen van de politiek dansten door alvast te beginnen met bezuinigen.

Robeyns neemt met WOinActie al jaren het voortouw als misstanden in het hoger onderwijs aan de kaak moeten worden gesteld. De acties die zij met de protestbeweging organiseerde, waren aanvankelijk vooral gericht tegen de hoge werkdruk en de academische hiërarchie. Maar WOinActie hekelde ook de onderfinanciering van universiteiten en de weigering van ministers om daar iets aan te doen. 

Het rode vierkantje werd bij de opening van het academisch jaar van 2018 gelanceerd als symbool van protest. In september 2020 publiceerde Robeyns samen met de Amsterdamse hoogleraar Rens Bod en de Leidse hoogleraar Remco Breuker een pamflet met veertig stellingen over de wijze waarop universiteiten veranderd zouden moeten worden. In 2021 ontving ze de zogeheten AcademieKus die vakbond AOb uitreikt aan personen die zich inzetten voor de werkomstandigheden in het hoger onderwijs.

Met de komst van minister Dijkgraaf leken veel zaken te verbeteren, maar Robeyns constateert op de UU-site dat de situatie ten kwade is gekeerd: “Het is dus alle hens aan dek om de unieke functie van de universiteiten in de samenleving te beschermen.”

Foto: Studio Oostrum

Een van de twee Spinozaprijzen gaat dit jaar naar de Utrechtse hoogleraar Experimentele Genetica Thijn Brummelkamp. Hij is tevens wetenschappelijk directeur van het Nederlands Kanker Instituut (NKI) en verbonden aan het in Utrecht gevestigde Oncode Instituut voor kankeronderzoek.

Brummelkamp krijgt de prijs vooral omdat hij nieuwe technieken wist te ontwikkelen waarmee het genetisch onderzoek wereldwijd grote stappen voorwaarts kon zetten.

De Utrechtse hoogleraar kwam bijvoorbeeld met technieken om genen te remmen die nu worden gebruikt bij de ontwikkeling van kankermedicijnen. Daarnaast wist hij aan te tonen hoe het ebola-virus in menselijke cellen terechtkomt. De eerste effectieve ebolabehandeling grijpt daarop aan. Onlangs kon hij aantonen waarom kankercellen doodgaan door chemotherapie. Dat proces blijkt ingewikkelder dan eerder werd aangenomen.

In een persbericht zegt Brummelkamp: “Ik verbaas me regelmatig over hoeveel we nog niet weten over onze eigen cellen. En dus hoe ontzettend veel we nog kunnen ontdekken – hoe leuk is dat? Via mijn experimenten ben ik als het ware continu in gesprek met de menselijke cel. Ik stel steeds weer nieuwe vragen waarmee ik de cel verleid om antwoorden te geven die zijn geheimen blootleggen.”

De Spinoza-laureaat studeerde biologie aan de VU in Amsterdam. Daarna promoveerde hij cum laude aan de Universiteit Utrecht. Na een verblijf in de Verenigde Staten begon hij in 2011 een onderzoeksgroep bij het Nederlands Kanker Instituut. In 2017 werd hij aangesteld als hoogleraar aan de UU.

Brummelkamp ontving eerder onder meer de Antoni van Leeuwenhoekprijs en de European Molecular Biology Organization (EMBO) Gold Medal. Daarnaast kreeg hij prestigieuze beurzen zoals de European Research Council (ERC) Advanced Grant, een Vidi- en een Vici-beurs. 

De selectiecommissie van de Spinozapremie stelt: “Volgens kenners is Brummelkamp een absolute topper, die op dit moment met niemand te vergelijken is in Nederland en zelfs niet internationaal. Hij heeft een enorme impact gehad op veel van de gebieden waarin hij actief is.”

De winnaars zijn ...
De Spinozapremies staan bekend als de ‘Nederlandse Nobelprijzen’ voor baanbrekend wetenschappelijk onderzoek. De Stevinpremies leggen de nadruk op de maatschappelijke bijdrage van onderzoekers. Winnaars krijgen 1,5 miljoen euro.

Naast de Utrechtse hoogleraar Ethiek Ingrid Robeyns krijgt ook VU-onderzoeker Ilse Aben dit jaar een Stevinpremie. Zij is een van de grondleggers van satellietinstrumenten waarmee de uitstoot van broeikasgassen kan worden opgespoord. Daarmee leverde ze volgens de selectiecommissie een unieke en onmisbare bijdrage aan de strijd tegen klimaatverandering.

Behalve naar de Utrechtse geneticus Thijn Brummelkamp gaat er ook een Spinozapremie naar Judith Pollmann, hoogleraar vroegmoderne Nederlandse Geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Zij onderzoekt op vernieuwende manieren hoe mensen in het verleden omgingen met radicale maatschappelijke veranderingen en hoe dat invloed had op hun identiteit. 

Ook vorig jaar viel de UU in beide categorieën in de prijzen. Bestuurskundige Paul ’t Hart kreeg toen de Stevinpremie, klimaatonderzoeker Detlef van Vuuren een Spinozaprijs.

Eerdere Utrechtse winnaars van de Stevinpremie zijn historicus Beatrice de Graaf en socioloog Tanja van der Lippe. Recente Utrechtse winnaars van Spinozaprijzen zijn mediaonderzoeker José van Dijck, plantonderzoeker Corné Pieterse, economisch historicus Bas van Bavel en celbioloog Anna Akhmanova.

De uitreiking van de Spinoza- en Stevinpremies vindt plaats op dinsdag 14 oktober.