Hoe moet UU omgaan met ethische bezwaren onderzoek?

Hoe moeten wetenschappers omgaan met kunstmatige intelligentie in hun onderzoek? Waar moeten ze op letten bij financiering door de fossiele industrie? Hoe kan de Universiteit Utrecht (UU) veilig samenwerken met wetenschappers uit China en Iran? 

De afgelopen tijd nam door demonstraties op de campus de druk op de UU toe om kritischer te kijken naar haar samenwerkingen en de verantwoordelijkheid die zij daarbij heeft om bij te dragen aan een betere wereld. 

Ethisch afwegingskader 
Klimaatactivisten bezetten vorig jaar een universiteitsgebouw en eisten dat alle fossiele banden verbroken werden en dit jaar protesteerden pro-Palestinademonstranten om een academische boycot van Israëlische universiteiten af te dwingen.

Het zorgde ervoor dat de UU vaart wilde maken met een afwegingskader, waaraan nieuwe samenwerkingen getoetst worden. In het Integraal Afwegingskader Onderzoek (solis-id verplicht) bundelde ze de verschillende kaders, richtlijnen en gedragscodes over de risico’s en ethische bezwaren die nieuwe samenwerkingen met andere universiteiten, instituten of bedrijven met zich mee kun brengen. 

Recentelijk heeft de UU een toets mensenrechtenschendingen toegevoegd aan het afwegingskader voor kennisveiligheid toegevoegd en de richtlijnen voor de fossiele industrie en kunstmatige intelligentie worden momenteel nog uitgewerkt. Die moeten uiterlijk voorjaar 2025 af zijn. 

Reputatieschade
Daarnaast staat in het kader dat de universiteit niet wil dat een onderzoeker “onaanvaardbare” risico’s neemt die de reputatie van de UU kunnen beschadigen, doordat een samenwerkingspartner “regelmatig negatief in het nieuws” is geweest of onderwerp is van een maatschappelijke discussie.

Indien een project mogelijk leidt tot reputatieschade is er “altijd toestemming” van het universiteitsbestuur nodig voor het aangaan van deze samenwerking.

Het integrale kader geeft niet aan welk onderzoek is toegestaan en welk verboden. Bij risico’s voor kennisveiligheid worden wetenschappers verwezen naar het Research Support Office. Die stemt complexe vraagstukken af met de decaan. Als er twijfels zijn of een nieuwe samenwerking aan het kader voldoet, is er toestemming van de decaan nodig.

Fossiele industrie
Onderdelen van het Integraal Kader Onderzoek zijn onder meer de ethische aspecten van het onderzoek, data, kennisveiligheid en reputatieschade voor de UU. Het universiteitsbestuur is “terughoudend” met samenwerkingen met defensie en de tabaks-, fossiele- en wapenindustrie. 

De UU gaat sinds vorig jaar alleen nog maar samenwerkingen met fossiele bedrijven aan als die zich “aantoonbaar inzetten” voor de energietransitie en zich committeren aan het Klimaatakkoord van Parijs. 

Kennisveiligheid
Een ander onderdeel van het integrale afwegingskader is kennisveiligheid. Het afwegingskader Kennisveiligheid moet “de risico’s rond samenwerkingen met landen buiten de Europese Unie in een vroeg stadium” signaleren. 

“Kennisinstellingen – waaronder de Universiteit Utrecht – zijn in toenemende mate doelwit van onder meer diefstal van gegevens, (digitale) spionageactiviteiten en ongewenste beïnvloeding” van autoritaire regimes. Het is bijvoorbeeld wettelijk verboden om met landen samen te werken die op de EU-sanctielijst staan. Rusland staat hier bijvoorbeeld op, net als een aantal Iraanse universiteiten. 

Israëlische samenwerkingen 
Recentelijk is aan het afwegingskader Kennisveiligheid een toets op mensenrechtenschendingen toegevoegd. Onder druk van pro-Palestinademonstranten besloot het universiteitsbestuur om de huidige samenwerkingen met Israëlische universiteiten en instellingen aan het afwegingskader Kennisveiligheid te toetsen. Ook al is het kader in eerste instantie bedoelt om nieuwe – en niet al bestaande – samenwerkingen te toetsen. 

De UU concludeerde dat het risico op een verslechtering van de mensenrechtensituatie zeer gering was en de onderzoeken niet relevant waren voor de Israëlische defensie, waardoor de samenwerkingen door konden gaan. De UU heeft laten weten terughoudend te zijn in het aangaan van nieuwe samenwerkingen met Israël.