‘Lik op stuk en keihard aanpakken; dat is de retoriek’

Om direct met die dubbelzinnigheid te beginnen: Joep Lindeman hoeft de krant maar open te slaan om voorbeelden te vinden. “Anderhalf jaar geleden kwam NRC met een reportage over asielzoekers die werden opgepakt voor winkeldiefstal. Normaal krijg je voor zo’n delict een strafbeschikking in de vorm van een boete. Maar de betreffende asielzoekers werden direct een paar dagen in de cel gezet. De boete hoefden ze dan weer niet te betalen. Je streept het tegen elkaar weg en iedereen blij, zou je denken. Ik wil het probleem dat er in bepaalde plaatsen overlast van asielzoekers is niet bagatelliseren, maar het is natuurlijk heel raar dat je een vrijheidsstraf oplegt, terwijl dat normaal gesproken voorbehouden is aan de rechter.” 

“Kijk, als jíj zomaar iemand drie dagen opsluit, dan zou het een strafbaar feit zijn. Maar de overheid kan zelf niet strafrechtelijk vervolgd worden, zo heeft de Hoge Raad bepaald. Daar kun je van alles van vinden, maar het is zo. Dat neemt natuurlijk niet weg dat de overheid hier op het randje beweegt van wat je in een democratische rechtsstaat verwacht.”

‘De burger ziet graag dat mensen gevangenisstraffen krijgen’ 

Lindeman waarschuwt ook dat we het niet normaal moeten gaan vinden dat een minister op de stoel van het Openbaar Ministerie gaat zitten. “De laatste vijftien jaar zien we een heel punitief overheidsbeleid”, zegt hij.  

Punitief betekent dat daders gestraft moeten worden om ze af te schrikken. “Lik op stuk en keihard aanpakken, zijn termen in de retoriek die we al heel lang over ons heen krijgen. Daarmee probeert de overheid de samenleving te doen geloven dat hard straffen een heel goede oplossing is.”

“Terwijl we ook weten dat je met kortdurende gevangenisstraffen heel veel detentieschade aanricht. Iemand krijgt relatieproblemen, raakt een baan kwijt, kan de hypotheek niet meer betalen, verliest een woning. Tegelijkertijd is de duur van de straf te kort om iemand weer op het rechte pad te krijgen. Je hebt dus helemaal niets aan zulke straffen, terwijl we er daar veel van uitdelen. Want de burger ziet volgens de politiek graag dat mensen dat soort straffen krijgen.”

“Kijk maar naar de rellen op het Malieveld laatst. Nog voordat het escaleerde, hadden ze de eerste minkukels al snel te pakken. Maar die staken geen politieauto’s in brand en ze vernielden ook geen gebouwen. Ze hebben misschien een steen gegooid, meer niet. Ook voor deze mensen eist het OM maandenlange gevangenisstraffen. Voor misdrijven waar je normaal gesproken een taakstraf voor zou krijgen.”

‘We zijn nooit zelf de criminelen’

Als het gaat om straffen ziet Joep Lindeman in de samenleving heel vaak een narratief waarin ‘het gaat over de ander’. “We zijn nooit zelf de criminelen”, wijst hij naar zichzelf en de journalist. “Het zijn de asielzoekers, de terroristen, de mensen met onbegrepen gedrag. Maar het is nooit wijzelf, onze buurman of collega. Nee, wij zijn nette mensen die nooit iets verkeerd doen. Wat natuurlijk onzin is.” 

Lindeman wijst naar milieuovertredingen, illegaal afval dumpen bijvoorbeeld, of drugsgebruik. “We zijn voor een heel streng drugsbeleid. Tegelijkertijd, zeker in de grote steden, is drugsgebruik de normaalste zaak van de wereld. Je krijgt makkelijker iemand aan de deur die cocaïne komt brengen dan dat de loodgieter komt. Dat is natuurlijk een enorme schijnheiligheid.”

Joep Lindeman. Foto: Ivar Pel

De vingerwijzende burger en het opportunisme van de politiek gaan hand in hand, signaleert Lindeman. Spierballen tonen, blijven hameren op ‘lik op stuk’. “Onlangs kwam er een wetsvoorstel om ontsnappen uit de gevangenis strafbaar te maken. Het gebeurt maximaal één keer per jaar dat iemand uit de gevangenis ontsnapt. Er zijn allerlei andere middelen om het een persoon die dat doet heel onaangenaam te maken. Zo’n voorstel voegt werkelijk helemaal niets toe. En dan lees je de memorie van toelichting, waarin staat dat ‘wij hiermee gevoelens van onveiligheid dempen en Nederland veiliger maken’. Dat is feitenvrije politiek.”

 ‘De invloed van de politiek is best groot’

In de Tweede Kamer buitelen de initiatieven volgens Lindeman over elkaar heen. Stel dit strafbaar, stel dat strafbaar, staat er in verschillende moties. In zijn oratie, uitgesproken op 10 oktober, benoemt Lindeman deze ontwikkeling en vertelt hij ook hoe groot de politieke invloed op de strafrechtsketen vervolgens is. 

“Die is best groot, want als het kabinet een wet maakt waarin ontsnappen uit de gevangenis strafbaar wordt en in ons democratisch proces wordt aangenomen, dan wordt het dus een strafbaar feit. Maar daarmee is natuurlijk nog niet gezegd dat het Openbaar Ministerie vervolgens alles uit zijn handen laat vallen om dát strafbare feit op te gaan sporen. Daar is wat meer voor nodig.”

“Nou is het OM in Nederland een vrij zelfstandige organisatie, die gezien wordt als onderdeel van de rechterlijke organisatie. Maar waar rechters echt voor het leven zijn benoemd en de onafhankelijkheid sterk gewaarborgd is, is dat voor officieren van justitie niet zo. Die kunnen gewoon opdrachten krijgen van het College van procureurs-generaal en dat college kan weer opdrachten krijgen van de minister van Justitie, want die is verantwoordelijk voor wat het Openbaar Ministerie doet.” 

De minister kan volgens de hoogleraar wel degelijk algemene aanwijzingen geven, over het te voeren beleid bijvoorbeeld. Maar ook bijzondere aanwijzingen, zoals wanneer de minister weet dat iemand verdacht wordt van een strafbaar feit en aangeeft dat deze ook daadwerkelijk vervolgd moet worden. 

In 1999 werd bij een hervorming van het strafrechtstelsel heel duidelijk afgesproken dat de minister heel terughoudend is met bijzondere aanwijzingen. Lindeman: “Dus in inmiddels dik 25 jaar zijn officieel nog nooit bijzondere aanwijzingen gegeven aan het OM. Maar er is wel een aantal keer discussie geweest over de vraag of de minister niet toch heeft geprobeerd het OM in een bepaalde richting te duwen. In de zaak Wilders bijvoorbeeld.” (Minister Opstelten zou volgens Wilders hebben aangedrongen op vervolging, red.)

Momenteel ligt er een initiatiefvoorstel van Tweede Kamerlid Sneller van D66 om de aanwijsbevoegdheden van de minister aan te passen. Hij wil de bijzondere aanwijsbevoegdheid laten vallen. “Dan nog kan de minister flinke impact hebben op het beleid van het OM”, vindt Lindeman. “Hij kan bijvoorbeeld zeggen dat er heel veel capaciteit gestoken moet worden in het bestrijden van extreem links geweld.” 

Lindeman is zelf een voorstander van een stelsel waarbij de rechtstreekse bevoegdheid er niet meer is. Hij wil nader onderzoek doen naar de wijze waarop zo’n stelsel er het beste uit zou kunnen zien.

‘Onze oplossingen worden te vaak door politici onder het tapijt geveegd’

Behalve zijn verhaal voor het voetlicht brengen, hoopt Lindeman ook een verandering aan te zwengelen. “Wetenschappers moeten nieuwe manieren vinden om hun informatie op de juiste plek te krijgen. Veel van onze onderzoeken blijven op de plank liggen. Er gaat ook veel goed hoor, zoals bij het nieuwe Wetboek van Strafvordering. Daar hebben we als universiteit ook aan meegeholpen. Maar het gebeurt ook te vaak dat oplossingen die wij aandragen, of een onderzochte uitwerking van een wet, door politici onder het tapijt worden geveegd. Terwijl het vertrouwen van burgers in wetenschappers juist is toegenomen, blijkt uit recent onderzoek van het Rathenau Instituut.” 

Lindeman zou willen dat er wat meer ruimte zou komen voor nuance. In de media, in de politiek, in de maatschappij. En dat opportunisme plaats maakt voor rustig nadenken over strafrechtsmaatregelen die echt werken. Zijn oratie is een stap in die richting. 

Wetenschappers over politiek

In aanloop naar de verkiezingen laten we drie UU-onderzoekers aan het woord over de link van hun onderzoek met de politiek.

- Planoloog Maarten Hajer over klimaatpolitiek. 'Alleen met meer verbeelding is de klimaatpolitiek te redden'

- Strafrechtjurist Joep Lindeman over ‘criminele’ politiek

- Socioloog Marguerite van den Berg over kwetsbaarheid in de politiek. 'Iedereen heeft bescherming, liefde en zorg nodig.'