Rector stuurde de universiteit richting samenleving

Open science

 “We willen meer kennis teruggeven aan de samenleving en die samenleving naar binnenhalen zodat we de relevante vragen van de samenleving kunnen beantwoorden”, dat zei Henk Kummeling in 2021 bij de presentatie van een boek van vicedecaan Onderzoek Frank Miedema over Open Science. Onder het motto Sharing Science, Shaping Tomorrow moest de universiteit ernst maken met haar maatschappelijke taak. 

Dat was nog niet eenvoudig. Wetenschappers publiceren vooral in toonaangevende wetenschappelijke tijdschriften. Hierdoor blijft veel van het wetenschappelijke onderzoek alleen toegankelijk voor de universiteiten zelf die zich een abonnement op zo’n peperduur tijdschrift kunnen veroorloven.

Henk Kummeling  overhandigt in 2021 het boek  over Open Science van vicedecaan Onderzoek Frank Miedema aan voormalig minister van Onderwijs Jet Bussemaker Foto: UU

Onder Kummeling maakte de UU zich hard om wetenschappers steeds meer te laten publiceren in open access. Die artikelen zijn voor iedereen toegankelijk. Dat is nog niet zo makkelijk. Hoe beoordeel je de kwaliteit van de artikelen, wanneer je het peer review systeem van de traditionele tijdschriften anders inricht? En hoe eerlijk is het dat je nu moet betalen om te mogen publiceren in de open tijdschriften?  “Wij hebben de afgelopen jaren veel in beweging gezet”, zegt Kummeling terugkijkend. “Het is zaak om op die weg door te gaan. Hoe kunnen we de wetenschappelijke taal toegankelijker maken? Er ligt nu het idee om in elk proefschrift een samenvatting voor het brede publiek te plaatsen.”

De rector heeft op meer manieren geprobeerd om de wetenschap dichter bij de maatschappij te brengen. Bij het lustrum van de universiteit in 2021 was Kummeling een van de initiatiefnemers van de Utrechtse wetenschapsagenda. Meer dan 1200 vragen kwamen binnen en het idee was dat UU’ers hiermee aan de slag zouden gaan. De vragen zijn op thema geordend. Tot een zichtbaar onderzoeksproject leidde dit echter niet.

“Het bleek lastig om daar een goed vervolg aan te geven”, constateert Kummeling. “Vragen waren rijp en groen door elkaar. En het is aan de universiteit om met vervolgstappen te komen om die band tussen wetenschap en stad te versterken. Zo hebben we contact gelegd met stadsgenoten in de openbare bibliotheken.”

Een van de manieren om de universiteit zichtbaar te maken in de stad, is het jaarlijkse Meet the Professor. Dan bezoeken hoogleraren in toga basisscholen. Dit was in 2022.  Foto: DUB

Erkennen & Waarderen 
 

Bij de opening van het academisch jaar in 2020 bracht Kummeling de boodschap dat de universiteit het mantra wil doorbreken dat je alleen een goede wetenschapper bent wanneer je publiceert in toptijdschriften. Ook participeren in het maatschappelijk debat en het geven van onderwijs moeten beloond worden.  Een artikel van Paul Boselie over dit onderwerp in Nature  leidde tot zowel positieve als negatieve reacties. Volgens Boselie heeft Kummeling veel lef getoond om de hypercompetitie eruit te halen waarbij het accent ligt op de individuele toponderzoeker en te wijzen op het belang van samenwerken en delen. “Henk is iemand die fluisterend heel hard schreeuwt. Zijn toon is zacht, maar als je goed luistert zijn het messcherpe statements.”

Henk Kummeling ondertekent contract Erkennen & Waarderen. Foto Universiteit Utrecht

Het beleid van Erkennen & Waarderen heeft de afgelopen jaren steeds meer handen en voeten gekregen. Zo zijn er hoogleraren aangesteld op grond van hun onderwijsexpertise en is een start gemaakt met het benoemen van hoogleraren op het gebied van Public Engagement. 

Daarnaast wordt wetenschap nu veel meer beschouwd als een teamprestatie, waarbij individuele onderzoekers niet als “een schaap met vijf poten” alle facetten van het wetenschappelijke proces moeten beheersen. De universiteit probeert dat door steeds vaker teamprestaties in het zonnetje te zetten. 

Gevolg van dit streven was dat de UU geen informatie meer aanlevert aan rankings. Zo wordt de UU niet meer genoemd in de ranking van Times Higher Education en kan bijvoorbeeld de Shanghai ranking zich alleen baseren op openbare gegevens. 

Een van de criticasters op dit gevolg was topwetenschapper Hans Clevers. “Ik vind dat Erkennen & Waarderen voorbijgaat aan het feit dat er in een gezond onderzoekslandschap ruimte moet zijn voor top-onderzoek, voor jonge mensen die voelen dat ze het talent en de passie hebben om internationaal uit te blinken.” 

Ook studenten protesteerden tegen dit beleid omdat ze vinden dat de ranking helpt bij de beoordeling van hun studie. 

Kummeling vindt de kritiek dat toponderzoek niet kan binnen erkennen & waarderen grote nonsens. “Kijk eens wat Utrecht heeft binnengehaald aan subsidies de afgelopen jaren. We  kunnen nog altijd garanderen dat we goed onderzoek doen.”

Maatschappelijk gericht onderwijs

Niet alleen de blik op onderzoek, maar ook die op onderwijs veranderde. “Ik denk dat Kummeling gezien kan worden als de grote onderwijsambassadeur van de UU, zowel binnen als buiten de universiteit”, zegt vicerector Onderwijs Manon Kluijtmans. Zij schreef in 2023 samen met Kummeling en de vicerector Onderzoek Frank Miedema het boek De Universiteit in Transitie.  Hierin staat een duidelijk statement hoe het onderwijs er uit moet gaan zien. “We willen onze studenten voorbereiden om bij te dragen aan maatschappij, milieu, gezondheid en welbevinden, aan ecologische, economische en sociale duurzaamheid. Studenten moeten tijdens hun opleiding kritisch leren denken en leren samen te werken met studenten uit andere disciplines en mensen uit de maatschappij.”

Cartoon: Niels Bongers

De kracht van het onderwijs is volgens Kummeling dat de studie een blijvende invloed heeft op het verdere leven van de student en daarmee op de impact die iemand kan hebben op de maatschappij. Door het onderwijs leer je anders naar de wereld om je heen kijken, is de gedachte. De Utrechtse student moet opgeleid worden om de wereld beter te maken. Vandaar dat de UU zich in het Strategisch Plan heeft gecommitteerd aan de Social Development Goals van de Verenigde Naties.

Kummeling heeft dat ook met bepaalde projecten in de praktijk willen brengen. Hij is een groot voorstander van Community Engaged Learning  waarbij studenten, bedrijven en maatschappelijke instellingen samenwerken aan het beantwoorden van vraagstukken , bijvoorbeeld  door een maatschappelijke stage of een project in een wijk.  Een voorbeeld is het onderwijsproject Mixed Classroom van Urban Future Studio waarin studenten samenwerken met beleidsmedewerkers om oplossingen te vinden voor maatschappelijke problemen. Hij denkt dat dit soort onderwijs in de plaats kan komen van de facultaire honours programma’s. Kummeling: “Veel honours programma’s hadden al vormen van Community Engaged Learning. In het nieuwe Utrechts Onderwijsmodel zit dat volop geïntegreerd. En als studenten wat extra’s willen, kunnen ze gewoon een vak of een minor meer volgen.”   

Woke, diversiteit & academische vrijheid

Bij het radioprogramma Spraakmakers op NPO Radio 1 werd Kummeling in 2021 gevraagd naar zijn mening over woke. Hij hield een betoog hoe belangrijk diversiteit is binnen de studenten- en docentenpopulatie. Maar zei ook dat hij tegen cancellen is, omdat het in strijd is met de academische vrijheid. Met name dat fragment werd er door enkele rechtse sites uit gehaald en plots was hij de held van de antiwokebeweging. “Dat voelde ongemakkelijk, want mijn politieke hart heeft altijd meer links geklopt”, zei hij een jaar later tegen DUB.

De afgelopen jaren was het spitsroedenlopen voor bestuurders aan de universiteiten. Kummeling ziet zich als grote voorvechter van academische vrijheid. “Je moet open met elkaar in debat kunnen gaan, ook al schuren de meningen”, zei hij op DUB. Hij ontving als pleitbezorger van de academische vrijheid in 2024 zelfs een eredoctoraat voor bij de University of Western Kaap in Zuid-Afrika, maar werd ook onder vuur genomen omdat hij een lezing de Britse wetenschapper Neve Gordon,die pleit voor boycot van Israëlische universiteiten,  niet op de UU wilde laten houden. Ook meer beperkende maatregelen voor discussiebijeenkomsten werden hem niet in dank afgenomen en deed actievoerders zeggen dat hij zelf niet open zou staan voor  debat. Kummeling kaatste de bal terug en zei dat de actievoerders een andere mening niet lijken te accepteren waardoor discussie niet mogelijk is. “Academische vrijheid is geen vrijbrief”, zei hij daarover. “Je bent altijd gebonden aan de academie en aan de code wetenschappelijke integriteit. Het moet passen binnen de regels van het academisch onderzoek en de kwaliteitseisen die we stellen voor het onderwijs. Een wetenschapper moet zich altijd openstellen voor andere invalshoeken en zich openstellen voor kritiek.”

Kummeling in debat tijdens een lezing van Palestina deskundige Maya Wind in 2024. Foto DUB

Diversiteit en inclusie waren de afgelopen jaren belangrijke onderwerpen in het bestuur. Kummeling wilde met name het koloniale verleden van de UU helder krijgen. Er kwam een commissie onder leiding van James Kennedy om het slavernijverleden onder de loep te nemen. Ook zette Kummeling een commissie aan het werk om een checklist te ontwikkelen hoe het onderwijsprogramma minder wit en westers te maken is. Recent was hij opdrachtgever van de herinrichting van het Academiegebouw om ook die inclusiever te maken. “Beelden doen ertoe. Ze worden pas problematisch als ze geen aansluiting vinden bij wat we in het dagelijks leven ervaren”, zei hij in een artikel op DUB. “Het Academiegebouw miste voorheen die representatie en probeert nu de diversiteit van de universitaire gemeenschap beter te weerspiegelen.”

Internationalisering

Kummeling ging na zijn decanaat van de Rebo faculteit een tijdje lesgeven in Zuid-Afrika. Aan het eind van die periode in 2017 werd hij gevraagd rector te worden. Als bestuurder maakte hij zich sterk voor verschillende vormen van internationalisering. Op het gebied van onderwijs stimuleerde hij Charm-EU, een interdisciplinair samenwerkingsverband tussen universiteiten  om een gezamenlijke master op te zetten, waarbij ook weer maatschappelijke thema’s de boventoon voeren. 

Ook maakt hij zich sterk voor een bredere kijk op internationale samenwerking. “In de contacten met andere landen werd vooral gekeken naar hun positie in de rankings en hun publicatie-index”, constateerde Kummeling in een lezing eind 2022. “Daardoor zag je dat de samenwerking zich met name richtte op universiteiten met een westerse achtergrond. Maar om de problemen van deze tijd aan te pakken, is samenwerking met andere universiteiten noodzakelijk. Zij kunnen een ander, divers perspectief bieden.” 

Hij zag dat de samenwerking met universiteiten uit Midden- en Oost-Europa en uit de Global South de afgelopen decennia onzichtbaar was geworden in Utrecht. Het was zijn streven om daar verandering in te brengen. Onder meer door te gaan samenwerken met een land als Suriname en ook door meer hoogleraren aan te stellen die een leeropdracht kregen waarbij Global South expliciet genoemd wordt. Voorbeelden zijn Bruce Mutsvairo en Payal Arora.

“Bij Kummeling voel je echt de betrokkenheid bij dit onderwerp”, zegt Bruce Mutsvairo. ”Toen ik laatst een delegatie vanuit een Oegandese universiteit op bezoek kreeg, vroeg ik hem of hij de groep ook wilde ontmoeten. Hoewel het echt een paar dagen van tevoren was, werd er toch ruimte voor gemaakt. Hij heeft het contact met Global South op de agenda gezet.”

Het streven naar een meer internationale community en aandacht voor de Global South gaat wel in tegen de tijdgeest. Kummeling in  de lezing uit 2022: “In Nederland zie je politieke partijen die internationalisering proberen te framen als een bedreiging van de nationale identiteit en van de toegankelijkheid van Nederlandse studenten aan het onderwijs. Dit soort nationalisme vind ik nonsens en het is onze opdracht om te komen met goede strategieën om dat effectief te weerleggen.”  

“Ik vind dat nog steeds”, zegt Kummeling nu. “De universiteit is een internationaal instituut, daar moet je geen muren omheen bouwen. Maar helaas zijn we er nog niet in geslaagd om een goede strategie te vinden om de politieke partijen daarvan te overtuigen.”

Cartoon: Niels Bongers

 Medezeggenschap

Als hoogleraar Staatsrecht en oud-voorzitter van de Kiesraad vindt Kummeling medezeggenschap heel belangrijk. “De enorme meerwaarde van de Universiteitsraad is dat zij ons, als College van Bestuur, constant een spiegel kunnen voorhouden”, zei Kummeling bij de start van zijn rectoraat.. “Zij kunnen vragen: ‘Weet je wel wat je doet?’. Hoewel wij als college ons best doen, hebben we natuurlijk niet altijd een compleet beeld van wie er geraakt worden door een besluit dat we nemen. Ik heb er enorm veel plezier in om ideeën, gedachten of een kritische noot op te halen bij medezeggenschappers.”

Hij kwam ook met ideeën om de democratie naar een hoger niveau te tillen. Zo is er een student-assessor bij het College van Bestuur gekomen. Tegen verkiezingen, bijvoorbeeld voor een rector of een studentassessor heeft hij zich altijd verzet. Een rector heeft volgens hem te weinig bevoegdheden om zo’n verkiezing te rechtvaardigen.

In zijn boek Universiteit in Transitie ruimt hij aardig wat pagina’s in voor het belang van de medezeggenschap. Hij pleit voor meer professionele autonomie en vormen van deliberatieve democratie waarin burgers meepraten over politieke kwesties. Je zou het deep democracy debat over samenwerking met de fossiele industrie in maart 2023 als voorbeeld daarvan kunnen zien. 

Kummeling stoort zich er meer dan eens aan dat actievoerders op gebied van klimaat of de pro-Palestinabeweging de medezeggenschap niet serieus lijken te nemen. Zij is zijn immers de verkozen leden.

College van Bestuur tijdens U-raad vergadering in september 2024. Foto: DUB

Toch haperde de relatie tussen rector en medezeggenschap de afgelopen jaren meer dan eens. De rector ergert zich eraan dat elk jaar dezelfde vragen terugkeerden omdat er weer een nieuwe lichting leden zat. Ook kwamen er steeds meer partijen met versplintering en verharding tot gevolg. “Wat ik soms het meest lastig vind aan die toon, is dat er een onoverkomelijk wantrouwen lijkt te heersen. Alsof je een geheime agenda hebt, of met een slinkse tactiek iets voor elkaar probeert te krijgen,” zei hij tegen DUB in 2020. “Die verhouding is verbeterd”, zegt Kummeling nu. “Een paar jaar geleden kregen raadsleden bij de training te horen dat bestuurders niet te vertrouwen zijn. De aanvallen waren soms heel persoonlijk. Nu is er meer constructief overleg.”

Af en toe schuurt het tussen raad en bestuur. Dat speelde recent nog toen de raad niet instemde met het afschaffen van de verplichting van het honoursonderwijs binnen de faculteiten. 

 “De rector toonde zich altijd heel betrokken bij de medezeggenschap”, zegt Universiteitsraadsvoorzitter Wim de Smidt, “zijn betogen waren altijd zeer goed onderbouwd en hij was altijd de eerste die bij een meningsverschil een stap richting raad wilde zetten. Maar  als hij uiteindelijk zijn zin niet kreeg, dan was hij daar zichtbaar niet blij mee.” 

Studentenwelzijn & corona

Als er één thema uitsprong de afgelopen jaren, was het wel studentenwelzijn. In 2018 kwam het RIVM met een verkennend rapport waarin stond dat de helft van de studenten wel last had van vermoeidheid en een vijfde in meer of mindere mate stress ervaarde. Met name de invoering van het leenstelsel en de opkomst van social media zouden een grote rol spelen. Daar moesten onderwijsinstellingen wat mee.

De studentenstress werd met de jaren alleen maar erger. Prestatiedruk nam toe, stressgevoelens onder studenten stegen enorm. De UU kwam met de taskforce studentenwelzijn en besloot tot het organiseren van een jaarlijkse studentenwelzijnsweek. 

Kummeling was daarvoor verantwoordelijk. In een blog gaf hij aan dat hij het onderwerp serieus nam en  dat de universiteit ervoor moest waken geen excessieve eisen te stellen. Op dat punt stak hij de hand in eigen boezem. De universiteit moest daar meer oog voor krijgen. Daarnaast wees hij er nadrukkelijk op dat studenten zichzelf ook hoge eisen stellen. “Wanneer is het punt bereikt dat studentbesturen en individuele studenten zelf concluderen dat het een tandje minder kan en moet?”

Cartoon: Niels Bongers

Dit blog was nog voor de coronatijd. Van 2020 tot 2022 verdween veel van het fysieke contact tussen studenten de UU. Weinig colleges, nog minder studentenactiviteiten. Studentenwelzijn kwam om die reden nog meer onder druk te staan. Kummeling vertelde tegen DUB: “Wij probeerden digitaal te weten wat er speelde. Studenten kregen drank en eten thuis bezorgd en dan mochten ze met de benen op tafel vertellen wat er gaande is. Daarbij hebben we trouwens soms echt huilende studenten gezien. Je hoort zaken waarvan je denkt potverdorie, nu moeten we actie ondernemen.” 

Kummeling in retrospectief: “Wij zijn ons door corona meer gaan beseffen hoe belangrijk interactie is tussen docenten en studenten. Toen dat wegviel, bleef er voor studenten weinig over. Gelukkig hebben we dat nu weer kunnen oppakken. Ik geloof niet dat er door corona blijvende schade is aangericht wat betreft studentenwelzijn.”

Utrecht kent een rijk studentenleven. Naast de gezelligheidsverenigingen, zijn er nog veel studieverenigingen en verenigingen op het gebied van sport en cultuur. Deze studentenorganisaties vallen ook onder de rector. Zij worden jaarlijks uitgenodigd bij academische ceremonies en eens per jaar is er een groot diner met vertegenwoordigers van alle verenigingen. Kummeling onderschreef de meerwaarde, maar het was ook duidelijk dat hij zelf geen verenigingsachtergrond heeft. “Hij kwam inderdaad niet uit een gezelligheidsvereniging. Maar ik merkte wel dat Kummeling geïnteresseerd was in het studentenleven”, vertelt Anneloes Krul die een jaar lang als studentassessor in het College van Bestuur zat. “Hij vroeg me regelmatig wat er speelde bij de verenigingen en elke week leerde ik hem een studentenafko.”

Studentencultuur

Gezelligheidsverenigingen en tradities. Foto: DUB

De rector had heel concreet de verdeling van bestuursbeurzen en de subsidies in zijn takenpakket. Eens in de zoveel jaar wordt de bestaande regeling getoetst. Maar nooit zijn de verenigingen tevreden. Dat is een lastige opgave, beaamt Kummeling bij de laatste herverdeling. “Voor studentenorganisaties is het belangrijk om gezien en gewaardeerd te worden voor wat ze doen. Deze organisaties en hun activiteiten zijn echter zo divers dat het erg lastig is om dat op een transparante en rechtvaardige manier te toetsen. Daarom heeft de UU ervoor gekozen om de studentenorganisaties op een meer generieke manier te toetsen: door middel van hoofdzakelijk het ledenaantal." Dat leidde dus tot veel debat.

De traditionele kant van het studentenleven was minder aan hem besteed. Zo was het hem een doorn in het oog dat bij de academische plechtigheden het Io vivat en Gaudeamus gezongen werd. Hij zorgde ervoor dat deze liederen in 2020 (tijdens corona) vervangen werden door een nieuw gemaakt Universiteitslied. Kummeling:  “Als je de vrouwonvriendelijke teksten van deze liederen vertaald, krijg je toch het schaamrood op de kaken.”

Cartoon: Niels Bongers 

Op een ander punt heeft de rector ook een directe verantwoordelijkheid. Namelijk het in contact gaan wanneer een vereniging over de schreef gaat. De tijd van de drankspelletjes zijn voorbij, zei hij bij zijn aantreden tegen het AD/Utrechts Nieuwsblad. In het begin van het rectoraat verliep het in Utrecht relatief rustig. Er waren meer meldingen van overtredingen van de gedragscode. Dat leidde niet tot sancties. Al benadrukte Kummeling wel dat verenigingen de kennismakingstijd vriendelijk moeten houden en zeker niet als een ontgroening mogen zien. 

De afgelopen jaren was het verschillende keren raak bij het USC. Het verspreiden van de seksistische bangalijsten ging de universiteit te ver en er kwamen sancties. De vereniging moest een cultuurverandering in gang zetten. De sancties zijn in januari weer opgeheven. 

“Het opleggen van sancties zal ik niet missen”, zegt Kummeling . “Het is een ingewikkeld proces. Je wil de verenigingen duidelijk maken dat we dit niet tolereren. Dus leggen we sancties op. Ze moeten laten zien dat ze er serieus mee aan de slag gaan. Tegelijk merk je dat de samenleving er ook bovenop zit. Een veranderingsproces kost tijd. We hebben intensief contact gehad met de verenigingen die het betrof en hebben geleerd dat we de genomen stappen moeten blijven monitoren.”

Afscheid

Cartoon: Niels Bongers

Tijdens de dies op 26 maart zal afscheid genomen worden van Henk Kummeling als rector. Hij maakt zijn tweede termijn niet af. “Bij mijn aanstelling heb ik dat de Raad van Toezicht al aangekondigd. Op een gegeven moment wil je niet meer het circuspaardje zijn dat steeds dezelfde rondjes loopt. Bovendien jeuken mijn vingers om weer onderwijs te geven en onderzoek te doen.” Hij blijft wel bestuurlijk actief, maar dan op Europees niveau. Kummeling zal het Utrechtse beleid op gebied van open science en Erkennen & Waarderen uitdragen als voorzitter van de prestigieuze Europese werkgroep Coara.

Henk Kummeling gasthoofdredacteur van DUB
In de week dat Kummeling afscheid neemt als rector magnificus, is hij voor een weekje gasthoofdredacteur van DUB. De rector bezocht een redactievergadering en gaf opdrachten voor een aantal artikelen waarvan hij vindt dat DUB daar aandacht aan moet besteden. In de week van 24 tot 28 maart 2025 zullen we deze publiceren. Ze gaan onder meer over wat de reputatie van een universiteit bepaalt, kunst en wetenschap, samenwerking met landen uit de Global South, werkdruk bij studieverenigingen en de stress die cv-building voor studenten oplevert.